قالب شعری ترجیع بند یا بند برگردان در ادبیات فارسی
خواندنی › شعر و ادبیات
- 97/09/02
قالب شعری ترجیع بند یا بند برگردان از قالب های پارسی است که در زبان عربی وجود ندارد. مشخص نیست که آفریننده ی قالب ترجیع بند کیست، ولی قدیمی ترین ترجیع بند در دیوان فرخی سیستانی آمده است. زیباترین و معروف ترین ترجیع بند ها در دیوان سعدی شیرازی و هاتف اصفهانی است. در واقع شعری که براساس ترجیع بند باشد شامل غزل هایی است هم وزن با قافیه های متفاوت که بیت یکسان مصرعی آن ها را به هم می پیوندد. به هر غزل یک خانه یا رشته و به بیت تکراری میان آن ها ترجیع یا برگردان می گویند. قالب ترجیع بند ویژه ی شعر فارسی است. درون مایه های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.ابیات هر خانه یا رشته، حداقل پنج بیت و حداکثر بیست و پنج بیت است.درست است که در صورتی ابیات از پانزده بیت خارج شود قصیده نامیده می شود، ولی در اینجا خانه ها ویژگی های قصیده را ندارند، بنابراین هر خانه در حقیقت یک غزل است.ولی به طور معمول، در بین شعرا، ابیات هر خانه پانزده بیت است.
اساسی ترین شرط ترجیع بند این است که بیت پایانی غزل، یعنی همان آخرین بیت هر خانه،از نظر معنی و مفهوم با بیت ترجیع یا برگردان، ارتباط نزدیکی داشته باشد. به عبارتی بیت ترجیع باید معنی و مفهوم بیت آخر غزل یا خانه را به پایان برساند.
نمونه ای از یک شعر در قالب ترجیع بند:
ز باغ ای باغبان ما را همی بوی بهار آید // کلید باغ ما را ده که فردامان به کار آید
کلید باغ را فردا هزاران خواستار آید // تو لختی صبر کن چندان که قمری بر چنار آید
چو اندر باغ تو بلبل به دیدار بهار آید // ترا مهمان ناخوانده به روزی صد هزار آید
کنون گر گلبنی را پنج شش گل در شمار آید // چنان‌دانی که هرکس را همی زو بوی یار آید
بهار امسال پندار همی خوش تر ز پار آید // وزین خوشتر شود فردا که خسرو از شکار آید
بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی // ملک را در جهان هر روز جشنی داد و نوروزی
