قالب شعری مسمط
خواندنی › شعر و ادبیات
- 97/09/04
قالب شعری مسمط از قالب های زیبای ابداعی پارسی زبانان است که بنا بر اختیار شاعر، از چندین بخش تشکیل می شود.بدین صورت که در هر بخش، همه ی مصراع های آن بخش غیر از مصراع پایانی آن بخش با هم، هم قافیه اند. در مسمط هر بخش را رشته و مصراع پایانی هر بخش یا رشته را بند می گویند. زیبایی مسمط در این است که مصراع پایانی بخش اول، با مصراع پایانی بخش های دیگر هم قافیه است.در وجه تسمیه مسمط گفته اند که از سمط گرفته شده که در عربی به‌معنای رشته (اسم) یا در رشته کشیدن مروارید (فعل) است. از آن جاکه در قالب شعری، همه بخش های یک شعر با بیت های مصراعی خاص دنبال می شوند که یا ازنظر قافیه مشابه و یگانه اند یا مصراع بعینه تکرار می شود، به این وسیله گویی رشته ای در میان آن ها کشیده شده باشد.
مسمط معمولاً ساختمان قصیده را دارد اول آن در قالب تغزل است و بعد تخلص به مدح می پردازد. این نوع جدید مسمط است که به ابتکار منوچهری از مسمط قدیم ساخته شده است، مسمط قدیم بیتی است چند لختی که لخت های آن یک قافیه دارند یا همان قافیه درونی و لخت آخری آن با لخت های آخر ابیات دیگر هم قافیه است یا همان قافیه بیرونی او گاهی به این گونه اشعار شعر مسجع گویند و نمونه آن در اشعار مولانا زیاد است.
مشهورترین مسمط فارسی را نیز منوچهری سروده‌است، که با بیت زیر آغاز می‌گردد:
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است // باد خنک از جانب خوارزم وزان است
آن برگ رزان است که بر شاخ رزان است // گویی به مثل پیرهن رنگرزان است
دهقان ز تعجب سر انگشت گزان است // کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار
بنابراین، تکه‌شعر بالا یک رشته است و کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار ، بند آن به‌شمار می آید. علاوه بر مورد یادشده، مسمط همچنین به شعری اطلاق می شود که در آن، ابیات به چهار بخش هم وزن تقسیم می شوند که در سه بخش نخستین، سجع رعایت می شود و در بخش چهارم قافیه می آید، و این نوع را شعر مسجع نیز گفته اند.
انواع مسمط:
به مسمط‌هایی که بند و رشته مسمط آن‌ها مجموعه سه مصراع باشد، مسمط مثلث (سه‌تایی) اطلاق می‌شود. همین‌طور، به چهارمصراعی مربع (چهارتایی)، به پنج‌مصراعی مخمس (پنج‌تایی)، به شش تایی مسدس، و به هشت تایی مثمن می گویند، که درمیان همه این موارد، مسدس از همه رایج تر است.
مسمط تضمینی:
نوعی مسمط است که شاعر ابیاتی از آن را از شعرای دیگر تضمین کرده است. مثلآ در دیوان سعدی به قطعه ای بر خورد می کنیم که ملک الشعرای بهار، آن قطعه را با اضافه کردن ابیاتی زیباتر کرده و با نام خود در دیوان خود به چاپ رسانیده است.
مسمط نو:
مسمط نو، در همان قالب کلاسیک سروده می شود اما سطربندی آن متفاوت است و مهم تر از آن، مسمط نو دارای زبان و مضامین نو است که گاهی این مضامین اجتماعی هستند. مسمط نو اولین بار در شعر معاصر، در کتاب هفت شامل هفت مسمط نو، سروده مریم جعفری آذرمانی، عنوان شد، این کتاب تنها کتابی است که به طور ویژه در این قالب منتشر شده است. مسمط های این کتاب همگی در اواسط دهه هشتاد سروده شده و تأثیر بسزایی در اقبال شاعران غزل سرای جوان، به این قالب داشته است. این کتاب، نه تنها انقلابی در نگاه به شیوه کلاسیک سرایی معاصر است که از لحاظ زنده کردن یک قالب محتمل مرده، حرکتی قابل ملاحظه است. مهم ترین کشف آذرمانی در این مجموعه استفاده ی توانمندانه ی او از ظرفیت های موسیقایی قالب مسمط برای اجرای چیزی شبیه به جریان سیال ذهن است. این کشف ارزشمند تر از احیای صرف یک قالب کهنه است، یافتن ظرفیتی نو است در قالبی پیش شناخته.
