آشنایی با مرصع کاری
گردشگری › صنایع و سوغات
- 97/10/02
مرصع کاری یا مخراج کاری یا جواهر نگاری یا نگین کاری. یکی از شاخه‌های صنایع دستی سنگی است مرصع به معنی آنچه با جواهر تزئین شده باشد، است. هنر مرصع کاری عبارت است از نشاندن جواهر (سنگهای قیمتی ونیمه قیمتی) بر روی ظروف، زیور آلات و اشیاء تزئینی دیگر.تاریخچه هنر مرصع کاری از زمان ساسانیان عنوان شده است و از این هنر برای تزئین اشیا استفاده می کردند .
یک روش تزئین ظروف قرار دادن جواهرات روی آن برای تزئین ظروف است و روش دیگر حک کردن شکل یا کلمه بر روش ظرف است که بعد آن را با محلول نقره می پوشانند .در پایان نیز آن را سمباده می زنند.
مرصع کاری
تزیین و ترصیع ظروف و زینت آلات فلزی و همچنین آرایش آنها به طرز سیاه قلم و یا صور مختلف صنعتی است , که از دوران ساسانی در ایران معمول بوده و در دوره اسلام رو به زیبایی و کمال رفته است.
یک نوع تزیین معمول در قرون اولیه اسلام، ساخت ظروف و یا اشیاء با نقش برجسته می باشد، به این ترتیب, که نقوش و یا کلماتی را که برای تزیین شیی در نظر می گرفته اند قبلاً از فلز دیگری تهیه کرده، بعد آن را روی ظرف و یا شییی منظور، الصاق می نموده اند.
روش دیگر تزیین عبارت بود از حک کلمه یا نقش منظور به وسیله قلمهای مخصوص و آنگاه سیاه نمودن این قسمتها, با محلول نقره و سرب به طرز سیاه قلم.معمولاً در پایان کار، عمل صافکاری به وسیله سمباده صورت می گرفته است. برای فلزات محکم، که دست, قدرت حکاکی آنها را نداشت از چکش استفاده می شده است.
در دوران سلجوقی، صنعت ترصیع اشیاء فلزی به منتهای کمال رسید و از این دوران، اشیاء مختلف زیبایی به یادگار, باقی مانده است.
طرز ساخت و تکنیک معمول در این دوره با طرق مذکوره در فوق کاملاً متفاوت است. در این زمان برای, تزیین مفرغ با فلزات دیگر چون نقره و مس، ابتدا شییی منظور را با ابزار مخصوص به هر شکل که می خواستند , گود نموده بعداً نقاط کنده شده را با فلز مورد نظر پر می نموده اند.
از قرون هفتم و هشتم هجری ظروف ترصیع شده با نقره، از قبیل شمعدانهای کوتاه و بلند، سینی و لگن، عود سوز، آفتابه و غیره به مقدار زیاد باقیمانده است.
محل ساخت ظروف مرصع
عده ای محل ساخت آنها را به شهر موصل در عراق نسبت می دهند، ولی همزمان با ساخت این ظروف، همدان، مشهد، اصفهان و زنجان را می توان در زمره مراکز مهم ساخت ظروف نقره کوب و مس کوب دانست.
شاید بتوان تصور نمود که موصل مهمترین مرکز فلز کاری این دوره بوده و نقاط دیگر از مکتب موصل تقلید نموده اند و و یا اینکه هنرمندانی از موصل به نقاط دیگر مهاجرت و بکار کسب و تعلیم می پرداخته اند.
بهترین نمونه این صنعت، تعدادی ظروف مفرغی نقره کوب است که از بوزینجرد همدان، بدست آمده و برای نمونهو به شرح یک آفتابه و لگن اکتفا می شود.کلیه سطوح داخلی و خارجی لگن مفرغی، به اشکال و صور متنوع، نقره کوب شده است.
تزیین دیواره خارجی، چهار طرح دایره ای شکل است که در داخل آنها، نقوش شکارچی و با امیری که بر تخت و نشسته و در پایین آن نوازندگان مشغول رامشگری اند به چشم می خورند در حد فاصل دوایر، انسانهایی هدیهو بدست در حال حرکت مشاهده می گردند.
در دست یکی از این افراد شییء شبیه جعبه و یا کشکول میباشد که روی آن عبارت علی ابن حمودالموصلیو کنده کاری شده است.
نمونه دیگر، آفتابه مفرغی نقره کوبی است با دسته و لوله، که دسته آن افتاده است. طرز ساخت آفتابه نیز و عین لگن است که ذکر آن رفت.
آثار به جا مانده از دوران قاجار
اگر چه هنر فلزکاری در ادوار بعد بخصوص در دوران صفویه فوق العاده ترقی نمود و نمونه های جالبی از آن زمان در دست می باشد ولی ظروف نقره کوبی از این دوران با نقوش کنده کاری و یا مشبک تزیین شده اند.از دوران قاجاریه، دو جعبه فولادی زر کوب با نوشته ی بخط نستعلیق، بطور برجسته در موزه ایران باستان موجود است که تا اندازه ای می توان آنها را ادامه هنر نقره کوبی قرون هفتم و هشتم هجری تصور نمود.
مواد اولیه این هنر انواع سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی از قبیل زمرد ، الماس ، فیروزه ، یاقوت ، عقیق ،یشم میباشد
ابزار و تجهیزات
تعدادی از ابزار کار به این شرح است :
۱- قلم انگلا ( برای قلم زنی )
۲- قلم چنگ خواباندن
۳- گوار سه غلطان (ابزاری که با غلتاندن آن بر روی طلا یا نقره ، قسمت بالای دیواره ای که اطراف نگین را گرفته, بر روی نگین می خوابد و باعث مهار شدن نگین در جای خود می شود
۴- سمبه
۵- ماردالا ( ابزاری که کاربردی شبیه چکش دارد . )
هنر مرصع کاری اسلامی
چون در دین اسلام استعمال ظروف سیمین و زرین منع گردیده و مکروه شناخته شده، هنرمندان سعی نموده‌اند با ساخت اشیایی از قبیل قاب قرآن، جا دعا و همچنین زینت آلات، هنر خویش را عرضه بدارند یک نوع تزیین معمول در قرون اولیه اسلام، ساخت ظروف یا اشیاء با نقش برجسته میباشد، به این ترتیب که نقوش یا کلماتی را که برای تزیین شیی در نظر می‌گرفته‌اند قبلاً از فلز دیگری تهیه کرده، بعد آن را روی ظرف یا شییی منظور، الصاق می‌نموده‌اند. در دوران سلجوقی، صنعت ترصیع اشیاء فلزی به منتهای کمال رسید و از این دوران، اشیاء مختلف زیبایی به یادگار باقی مانده‌است. طرز ساخت و تکنیک معمول در این دوره کاملاً متفاوت است. در این زمان برای تزیین مفرغ با فلزات دیگر چون نقره و مس، ابتدا شیئ منظور را با ابزار مخصوص به هر شکل که می‌خواستند گود نموده بعداً نقاط کنده شده را با فلز مورد نظر پر می‌نموده‌اند.
