زیلو بافی هنر مردم شهرستان های کاشان و میبد
گردشگری › صنایع و سوغات
- 97/09/19
زیلو نوعی زیرانداز و کف‌پوش دست‌بافت است که با نخ بافته می‌شود و شباهت زیادی به حصیر دارد. این زیرانداز در برخی مناطق ایران استفاده می‌شود. زیلو هنر مردم شهرستان کاشان و میبد از شهر های استان یزد است.زیلو محصولی قدیمی و تاریخی است. ناصر خسرو در سفرنامه‌اش به 500 کارگاه زیلوبافی اشاره میکندنحوه بافت زیلو
در منابع تاریخی موجود نیز مشخصاً به زیلو پرداخته نشده و تنها هر کجا نامی از بنایی خاصه مساجد بوده در توصیف موقعیت و دارایی های آن مسجد نامی از زیلو نیز به میان آمده است؛ با توجه به اینکه این نوشتارها نیز اطلاعات کمی از زیلوهای بعد از اسلام به دست می دهند و مطلبی درباره ویژگی های این هنر در قبل از اسلام ندارند(dot) درباره چگونگی شکل گیری این هنر برخی نیز بر این نظرند که زیلوبافی متأثر از حصیربافی و مرحله تکامل یافته حصیربافی است و برخی نیز واژه زیلو ( zillu ) را در فرهنگ غرب برخاسته از همین هنر حصیربافی می دانند و معتقدند که این واژه از فرهنگ ایران به غرب راه یافته و نتیجه آنکه چون زیلو شباهت بسیاری به حصیربافی دارد، بدین نام شهره شده است(dot) زیلو که بافت آن در استان یزد و خاصه در شهری چون میبد از جایگاهی والا برخوردار بوده است، از قدیمی ترین محصولات صنایع دستی استان به شمار می رود، به طوری که در میبد قدمت آن به پیش از اسلام می رسد و حتی عقیده بر این است که زیلو از ابداعات آن خطه بوده و گسترش بافت آن به وسیله استادکاران میبدی صورت گرفته است(dot) زیلو فرش دشت های کویر، دارای ظاهری ساده، خنک و با دوام است که می تواند طراوت شن های کویر را در شب های تابستان به تن آدمیان گرما زده بنشاند و خستگی روز را از تن آنها بیرون کند
خاستگاه این فرش و مرکز گسترش آن در میبد بوده اگر چه باید دانست که استادکاران میبد دیر زمانی است که با زیلوبافی آشنایی دارند و قطعاً در شیوه بافت و نقوش آن دخل و تصرفاتی کرده اند، ذکر این نکته که میبد خاستگا هنر و صنعت زیلوبافی بوده و زیلو بافان میبد آن را به دیگر شهرها برده و گسترش داده اند، خالی از اغراق نیست(dot) اگر چه ذکر این نکته لازم است که آن چه از زیلوهای قدیمی در مساجد استان یزد می توان یافت عمدتاً در کارگاه های زیلوبافان میبد طراحی و اجرا شده است که برخی از این زیلوها ثبت و ضبط تاریخی پیدا کرده و بسیاری نیز به سبب بی توجهی از بین رفته اند. این رشته از صنعت، به دلیل ویژگی خاص کاربری، عدم وابستگی به فناوری خارج، اشتغال زایی و رابطه با صنعت جهانگردی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.زیلوبافان میبدی این صنعت را از ابداعات اجداد خود می دانند و از گذشته روستاها و شهرهای این منطقه مرکز زیلوبافان ایرانی بوده و اینک نیز کارگاه های زیلوبافی در این شهرستان دایر و فعال است(dot) نفیس ترین زیلوی میبد نیز متعلق به قرن 12 هجری قمری است که بر روی آن 24 سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ 1188 هجری قمری نقش بسته است(dot) از دیگر زیلوهای قدیمی و بی نظیر بافت میبد می توان به زیلوی مسجد جامع هفتادر در عقدا مربوط به قرن 11 هجری قمری، زیلوی آویخته در مسجد امیر چخماق یزد مربوط به قرن 13 هجری قمری و زیلوهای کهنه مسجد رکن آباد میبد اشاره کرد.
مواد اولیه
نخ پنبه که به عنوان ماده اولیه و پایه تولید زیلوست در گذشته به کمک چرخ های نخ ریسی در محل تولید می شد. پنبه را بعد از ریسیدن به کلاف می کردند و برای تار و پود زیلو به کار می بردند. این نخ در اصطلاح محلی هری یا «نخ رسمی » نام داشت زیلویی که با نخ رسمی بافته می شد، دارای استحکام زیادی بود و ظرافت آن نیز به کیفیت مرحله نخ ریسی و البته دقت در بافت بستگی داشت
رنگ و بافت
سایر فرش های تولید شده در ایران از تنوع رنگی کمی برخوردار است. اگر چه تعداد رنگ هایی که به طور مجزا در زیلوهات به کار می رفته قابل توجه است، هر فرش به تنهایی معولاً دارای دو رنگ بوده است؛ مانند سبز، نارنجی، آبی ، سفید، قهوه ای، سفید، زرشکی، سفید و گلی، آبی این سادگی و بی پیرایگی باعث شده است که زیلو با معماری مکانی که مفروش کرده هماهنگ شود. خلاصه زیلوهای مسجدی که رنگ آبی و سفید آن تطبیقی کامل با رنگ کاشی های فیروزه ای و رنگ آجر کاری ها و گچ بری ها داشته است بسیاری از نقوش زیلو نیز متأثر از نقش های آجرکاری ها و کاشی کاری های مساجد بوده است.رنگ های به کار رفته در زیلو نیز همانند سایر مواد آن در منطقه تهیه می شده است. ماده اولیه آن رنگ ها عموماً روناس (برای رنگ های طیف قرمز )، نیل (برای رنگ های طیف آبی)، و پوست گردو (برای رنگ های طیف قهوه ای) بود.این رنگ ها که منشأ گیاهی داشت، ثابت بود و در مقابل نور خورشید و شستشو مقاومت بسیاری از خود نشان می داد چنان که اشاره شد زیلوهای قدیمی متأسفانه در بدترین شرایط ممکن نگهداری شده اند؛ با این وجود پس از گذشت چند قرن رنگ خود را همچنان حفظ کرده اند
مراحل تولید زیلو
1_یک مواد اولیه نخ پنبه که به عنوان ماده اولیه زیلوست، در گذشته به کمک چرخهای نخ ریسی در محل تولید می‌شده، پنبه را بعد از ریسیدن به کلاف تبدیل و برای تار و پود زیلو بکار می‌برند. این نخ در اصطلاح محلی هری شلیط یا نخ رسمی نام دارد، زیلویی که با نخ رسمی بافته میشددارای استحکام بالایی بود و ظرافت آن به کیفیت مرحلهٔ نخ ریسی و دقت در بافت بستگی داشت
2_دو رنگ زیلو بر خلاف سایر فرشهای تولید شده در ایران از تنوع رنگ کمی برخوردار است، رنگهای بکار رفته در زیلو مانند سایر مواد آن در منطقه تهیه می‌شده. ماده اولیهٔ رنگها عموماً روناس برای رنگهای قرمز، نیل برای رنگهای طیف آبی و پوست گردو برای رنگهای طیف قهوه‌ای بوده‌است. این رنگها که منشأ گیاهی داشتند ثابت بوده و در مقابل شستشو و نور خورشید مقاومت بسیاری دارند
3_سه چله کشی (چله دوانی) چله کشی زیلو مانند قالی و گلیم انجام می‌شود اما تعداد چله‌های زیلو در واحد سطح به دو برابر تعداد چله‌های گلیم می‌رسد. تفاوت زیلو و گلیم تنها در افزایش تعداد چله‌های آن نیست، بلکه اولاً زیلو دارای نقشی است که این نقش از طریق پودهای رنگین در آن بافته می‌شود، دوماًزیلو دورو بافته می‌شود و هر روی آن می‌تواند نقشی جداگانه داشته باشد
مراحل بافت فنی زیلو
در بافت زیلو برای در هم تنیدن تار و پود از فن کلی و کمونه بهره می‌گیرند، تقسیم شلیط به اجزای مختلف و سپس گرت بندی آن برای تحقق چنین امری است ولی تا رسیدن به مرحلهٔ بافت دو کار دیگر باید انجام شود:
یک انتخاب شلیط
دو پود کشی
سه نقش پردازی و ترتیب بافت
نخ های مورد استفاده در زیلو
یک وجال که تونه را واریز می‌کند، نظم می‌بخشد و به ترتیب می‌چیند
دو زهی سر کاری نازک بوده چون ضربه‌ای نمی‌بیند
سه زهی گرت ساده که محکم تر و ضخیم‌تر است
دسته بندی زیلو ها از نظر کاربرد و رنگ
یک زیلو هایی که با رنگ آبی و سفید بافته می‌شود و مخصوص مساجد و اماکن متبرکه است
دو زیلو های جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می‌شود و برای مصارف خانگی کاربرد داشته و ارزان قیمت بوده
سه زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و گلی بافته می‌شود و مرغوبترین نوع زیلوست
