هنر چاپ قلمکار هنری سنتی و اصیل ایرانی
گردشگری › صنایع و سوغات
- 97/10/09
با پذیرش اسلام از سوی سرزمین های مختلف، هنر پارچه بافی و پارچه نگاری گسترش یافت؛ وجود قوانین و احکام دینی استفاده از پارچه را در بسیاری از موقعیت ها با کاربردهای مختلف لازم و ضروری می کرد. برای مثال میتوان به پرده های جدا کننده بین محرمان و نامحرمان، وجود چندین گونه از پوشش‌های زنانه و مردانه به منظور پوشیده نگاه داشتن اعضای مشخصی از بدن ، زیراندازها و پارچه‌های مخصوص عبادت و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد.در سرزمین ایران نیز شکل و رنگ این گونه از هنر به مانند سایر گونه‌های هنری شکلی منحصر به‌فرد یافت؛ یکی از موارد مثال رشد و توسعه هنر پارچه در ایران " پارچه قلمکار" است.
نحوه انجام هنر چاپ قلمکار
چاپ و رنگ‌گذاری مستقیم طرح و نقش روی پارچه با قالب چوبی، چاپ قلمکار نامیده می‌شود.
تزیین پارچه‌های کتانی مرغوب، پنبه‌ای، ابریشمی و کرباس به وسیله چاپ و رنگ‌گذاری مستقیم طرح و نقش‌ها , با قالب چوبی، چاپ قلمکار نامیده می‌شود. در گذشته پارچه را با قلم مو نقاشی می‌کردند.
به دلیل زمان‌بر بودن این روش استفاده از قالب‌های چوبی حکاکی شده رایج شد و به چاپ قلمکار شهرت یافت. پارچه چاپ قلمکار در تولید محصولات متنوعی از جمله رومیزی، سفره، پرده، جانماز و سجاده، کیف، کفش و سایر پوشاک، کتیبه‌های ویژه سوگواری، چادر و خیمه‌های بزرگ کاربرد دارد.
در چاپ قلمکار از انواع نقوش بته، درخت سرو، اسلیمی، ختایی، نقوش تاریخی مانند سربازان پارسی، اشعار و آیات خوشنویسی شده قرآن، شخصیت‌های مذهبی و ادبی، مناظر شکار، چوگان، بزم و حماسه استفاده می‌شود.
چاپ پارچه قلمکار با طرح بته و جقه از هنرهای سنتی و اصیل ایرانی است . مقاله زیر به شرح و بسط چگونگی تولید این هنر می پردازد.
چاپ پارچه تجسمی زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد، مردمی که با هنر به دنیا آمده‌اند و در کنار آن زندگی می‌کنند.
تحقیقات نشان داده که صنایع‌دستی این مرز و بوم دارای تنوع و ظرافت‌های بسیار است , که در پیچ و خم ظرافت‌های آن به دنبال یافتن ناشناخته‌های این هنر زیبا هستیم تا گوشه‌ای از تمدن, ایران باستان را تداعی کنیم.
نحوه انجام قلمکاری اولیه
نحوه ابتدایی قلمکار شکل بوده که از ابتدا با قلم روی پارچه‌های پنبه‌ای (و احتمالا ابریشمی) طرح‌های مورد نظر را, نقاشی کرده و سپس با مواد شیمیایی ویژه‌ای نسبت به تثبیت رنگ‌ها اقدام می‌کرده‌اند.
لیکن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا که این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود , تکامل تدریجی قلمکار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر و نیز ایجاد هماهنگی و یکنواختی نقوش, استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می‌شود ,
وجهت فراهم آمدن امکان استفاده عمومی از پارچه های قلمکار هایی بر روی کتان، چلوار، کرباس و سایر انواع پارچه نیز, رواج یابد و تحقیقا میتوان فاصله اوایل قرن دهم هجری قمری (حدود 1502میلادی) تا اواسط, قرن دوازدهم هجری قمری (حدود 1722میلادی) از اوج قلمکار سازی وروز کار اعتلای هنر وصنعت , قلمکار سازان کشور به حساب آورد.
در فاصله سال‌های یاد شده تقریبا اکثر مردم کشور مصرف کننده پارچه‌های قلمکار بودند و ضمن استفاده , از این پارچه برای تهیه انواع پوشاک به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال و کتیبه‌هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می‌کردند, و بخشی از تولیدات نیز به خــــارج از کشور صــــــادر می‌شود.
برای تهیه قلمکار نقوش مورد نظر به تفکیک رنگ و حداکثر چهار رنگ بر روی چوب‌هایی مانند چوب گلابی و زالزالک , تراشیده می‌شود و سپس رنگهای مورد نظر مصرف می‌شود.
نحوه آماده سازی پارچه برای چاپ
برای آماده سازی پارچه به منظور رنگرزی این چاپ، ابتدا آن را مدتی در آب روان و فراوان شستشو داد, تا آهار و مواد زائد موجود در پارچه از آن خارج شود.
چنین پارچه‌ای نیازمند سفیدگری نیز هست وبه همین دلیل لازم است پس از شستشو روی زمین شنی پهن, و مرتبا به وسیله‌ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ کاملا سفید در آید.
گاهی نیز قلمکار سازان ترجیح می‌دهند زمینه پارچه بر رنگ زرد درآورند و برای این کار معمولا پارچه شسته شده را, در تغارهای مخصوص که محتوی محلول گرد پوست انار و هلیله با آب است فرو می‌روند, وبه این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می‌دهند.
در مرحله تولید استاد قالب را ابتدا به رنگ سیاه آغشته کرده و در آن را در نقطه مورد نظر بر روی پارچه می‌نشاند , وبا ضربه مشت باعث انتقال نقش از روی قالب بر روی پارچه می‌شود. سپس رنگ قرمز به شیوه, فوق الذکر چاپ وبعد از خشک شدن رنگ پارچه شستشو داده می‌شود تا رنگهای اضافی از آن خارج شود.
برای تثبیت رنگهای قلمکار به ازای هر هزار متر پارچه مقدار 12 کیلوگرم پوست انار سائیده وحدود 90 کیلو , مغز روناس را در داخل پاتیلی که در حال جوش است ریخته وآن را هم می‌زنند تا کاملا مخلوط شود.
آنگاه پارچه‌هایی که رنگ آمیزی و شستشو شده داخل پاتیل ریخته و کماکان عمل حرارت دادن ادامه می‌یابد.
نحوه جوشاندن پارچه های قلمکار
نحوه جوشاندن پارچه‌های قلمکار به این صورت است که پارچه‌ها قطعه قطعه داخل شده و به وسیله چوب‌های بلند, زیرورو می‌شود تا محلول حاصل در تمامی نقاط پارچه نفوذ کند و بعد از اتمام کار پارچه‌ها را مجددا, قطعه قطعه خارج کرده و در شرایطی که عمل تثبیت رنگ خاتمه یافته مجددا پارچه شستشو داده می‌شود,
و بر روی شن پهن ومرتبا روی آن آب پاشیده تا زمینه کرم پارچه سفید شود.
