سنگ نبشته بیستون از مشهورترین سندهای تاریخ جهان
گردشگری › آثار تاریخی
- 97/08/26
معرفی سنگ نبشته بیستون هشتمین میراث جهانی یونسکو
سنگ نبشته بیستون بزرگترین سنگ‌نبشتهٔ ایران، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) واقع در شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است. سنگ نبشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهمترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بزرگرا بر گوماته مغ که یک شورشی مشهور که بردیا برادر کمبوجیه -شاه هخامنشی- را به قتل رساند و وانمود کرد بردیاست و خود را شاه ایران خواند و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد.
نام بیستون از واژه پارسی باستان «بغستان» به معنی جایگه خدایان است.نخستین اشاره به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بود که در آن بخشی از نوشته‌های کتزیاس یونانی درباره بیستون آورده شده‌است.
واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده‌های نخست اسلامی «بهستون» و امروزه بیستون خوانده می‌شود. یادآوری می‌گردد شکل واژه‌ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می‌شود، از گویش‌های محاوره‌ای بوده و فاقد اعتبار است.
1- نقش برجسته بیستون آشنایی با هشتمین میراث جهانی یونسکو در ایران
30 کیلومتر که از شمال شرق کرمانشاه دور شویم، به محوطه ای تاریخی و مهم می رسیم که یکی از آثار ثبت جهانی شده ایران در فهرست یونسکو در آن قرار دارد. اثری از دل تاریخ که حرف ها و رازهای بسیاری را در خود جای داده و از گذشته های دور برای مان به یادگار مانده است. سنگ نوشته و کتیبه نقش برجسته داریوش اول، پادشاه هخامنشی که در ارتفاع 100 متری از زمین بر روی صخره ای آهکی حک شده و به دستور این پادشاه مقتدر و بزرگ به وجود آمده است. کتیبه ای به طول 6 و عرض 2.30 متر که در سمت چپ آن نقش برجسته تمام قد داریوش به ارتفاع 1.78 متر حجاری شده است. در ادامه به شرح بیشتر آن می پردازیم.
تحلیل نقش برجسته بیستون
داریوش با تاج کنگره ای بر سر و ردایی بلند در سمت چپ این کتیبه خودنمایی می کند، ریش هایش مجعد و چهارگوش است و به شیوه پادشاهان آشور ده طره (زلف، موی پیشانی) دارد. او دست راست خود را به نشانه پرستش به سوی فروهر (فروهر با آن طور که در اوستا فروشی، در فارسی باستان فرورتی، در پهلوی فروهر و در فارسی فروهر خوانده می شود از نیروهای معنوی (مینویی) است که بنا بر عقیده پیروان زرتشت قبل از به وجود آمدن موجودات مختلف وجود داشته و بعد از مرگ آنها به عالم معنوی می رود تا ابد پایدار می ماند.) بلند کرده است. فروهر، نماد اهورامزدا، درست در مقابل پادشاه قرار دارد، حلقه ای را در دست چپ خود گرفته و دست راستش را به مانند داریوش بلند کرده است. این کار، نشانه ای از طلب دعای خیر یا تایید کارهای داریوش محسوب می شود. بر بالای کلاه ِاستوانه ای شکل فروهر، ستاره ای هشت پر درون دایره ای به چشم می خورد که به مانند آن بر روی تاج داریوش نیز وجود دارد. یک دلیل انجام این کار، شاید آن باشد که داریوش می خواهد اهورایی بودن خود را نشان دهد.
همچنین در همین تصویر داریوش، شاه مقتدر ایران را می بینیم که پای چپ خود را بر روی سینه "گئومات مغ" قرار داده و با دست چپش کمانی را در دست گرفته است که نشانه پادشاهی در ایران باستان به شمار می رود. در این نقش، گئومات به شکلی حکاکی شده است که یک پا و دو دست وی به سمت بالا قرار دارد و حالتی از التماس را منتقل می کند.
پشت سر داریوش "وینده فره نه" کماندار و "گئوبروه" نیزه دارِ مخصوص پادشاه که به شاه در قتل گئومات مغ کمک کرده اند به چشم می خورد. در مقابل داریوش، 9 اسیر با گردن و دست هایی که با طناب از پشت بسته شده اند دیده می شود. افرادی که 8 تن از آنها از غاصبان تاج و تخت پادشاهی هستند و نفر دیگر، پیشواهای قبیله سکاها، تیگرا خائوداست. قد 8 تَن از این افراد در کتیبه 126 سانتی متر و نفر آخر با کلاهش (تیگرا خائودا)، 178 سانتی متر است. در زیرِ تنه گئومات، در بالای سر هر کدام از این اسیرها و همچنین بر روی دامن لباس اسیر سوم، نام و نقش پادشاه آشوبگر، جایی که در آن آشوب کرده اند و محل سرکوب آن شورشی نوشته شده است. این اسیران کسانی هستند که به دروغ خود را شاه ایران نامیده اند و اسامی آنان (از سمت داریوش به آخر) به این ترتیب است: گئومات مغ، آسینه خوزی، ندیت بئیر بابلی، مرتیه پارسی، فرورتی مادی، چیسمه تخمه اسگرتی، فراد مروزی، وهیزاد پارسی و ارخ ارمنی.
2- کتیبه (سنگ نوشته) داریوش
کتیبه یا سنگ نوشته داریوش زیرِ نقش برجسته آن قرار گرفته، 22 متر طول و 8.7 متر عرض دارد و به 4 خطِ میخی، زبان فارسی باستان، عیلامی و اکدی یا بابلی نو نگاشته شده است.
متن فارسی باستان در 5 ستون و بر روی کتیبه ای به طول 9.23 و عرض 3.63 متر و 414 سطر دیده می شود. بر روی تمام این پنج ستون، اهورامزدا دیده می شود که بر روی صفحه ای برآمده در حال پرواز است. او با چهره ای انسانی و ریشی مستطیلی شکل، در میان پرتو خورشید به چشم می خورد. بر روی سر او تاجی تابناک با شاخ هایی قرار دارد که نشانه ای از خدا و بزرگ بودن اوست.
متن عیلامی 593 سطر و هشت ستون و دو قسمت دارد. نقش های سمت راست آن در کتیبه ای به طول 5.60 و عرض 3.70 متر حک شده است. نقش های سمت چپ آن نیز در امتداد متن فارسی باستان قرار گرفته است و 5.67 طول و 3.63 متر عرض دارد.
متن اکدی در یک تک ستون نوشته و سمت چپِ نقش برجسته های آن بر روی لبه پیش آمده صخره، حک شده است. این نوشته شامل ترجمه پاراگراف 1 تا 69 متن فارسی باستان می شود و 112 سطر دارد. در کنار این سه متن اصلی، 11 کتیبه کوچک روی صخره داریوش به چشم می خورد که به داریوش و دشمنان اسیر او ربط پیدا می کند.
کتیبه ها تا جای ممکن طوری جانمایی شده اند که هر متن به شخصی که در مورد او توضیح داده شده است، نزدیک باشد.
تاریخچه کشف و بازخوانی کتیبه بیستون
همان گونه که گفتیم داریوش، در زمان فرمانروایی خود، بعد از پیروزی بر گئومات مغ -بردیای دروغین- دستور ساخت کتیبه و نقش برجسته بیستون را صادر کرد. این کتیبه اما در طول سال ها و سده های مختلف فراموش شد و کسی از محتوا و متن آن و چیزی که در دل کوه حک شده بود خبری نداشت. در سال ۱۸۳۵ (۱۲۳۱ ه.ش) برای اولین بار هنری راولینسون (Sir Henry Rawlinson)، دیپلمات و شرق شناس بریتانیایی در سفری که به این منطقه داشت متوجه این کتیبه شد و به بررسی آن علاقه نشان داد. او با کمک پسر بچه ای محلی و چابک و با استفاده از طناب و نردبان، به صورت عمودی به محل کتیبه رسید. هنری راولینسون در حالی که در ارتفاع ۱۰۰ متری معلق بود، کتیبه ها را تمیز و از آنها نسخه برداری کرد و در نهایت توانست از یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان رمزگشایی کند. این کار او تا سال ۱۸۳۶ میلادی ادامه داشت و در این مدت از قسمت فارسی باستان کتیبه نسخه برداری کرد. او در سال ۱۸۴۴ (۱۲۲۲ ه.ش) یک بار دیگر از این ارتفاع بالا رفت تا از بخش بابلی این کتیبه نیز نسخه برداری کند. این بار این کار تا سال ۱۸۴۷ میلادی ادامه داشت و در سال های ۱۸۴۹ تا ۱۸۵۱ (۱۲۲۷تا ۱۲۲۹ ه.ش)، آقای راولینسون کتابی با نام کتیبه های میخی فارسی در بیستون نوشت. او در این کتاب از متن فارسی باستان این کتیبه ها که به خط میخی نوشته شده بود، رمزگشایی کرد و نخستین کسی شد که خط میخی را با بررسی سنگ نوشته های بیستون خواند. کتابِ او، راهنما و راهگشای کشف خطوط عیلامی و بابلی بود و در مطالعات آشورشناسی مورد استفاده قرار گرفت. او در حقیقت متن های فارسی باستان و بابلی را نیز خواند؛ اما کار خواندن و ترجمه متن عیلامی را بر عهده ادوین نوریس (Edwin Norris)، فیلسوف انگلیسی گذاشت که وی این مقاله را در سال ۱۸۵۵میلادی به چاپ رساند.
در سال 1903میلادی (۱۲۸۲ ه.ش) ابرهام ویلیام جکسون (Abraham Valentine Williams Jackson)، استاد دانشگاه کلمبیا دومین کسی بود که به کوه بیستون صعود کرد و کتیبه را خواند. او برخی خطاهای راولینسون، در زمان خواندن کتیبه را اصلاح کرد. در سال 1904 میلادی (۱۲۸۳ ه.ش) هیاتی به سرپرستی لئونارد ویلیام کینگ (William King | زمین شناس انگلیسی) و رگینالد کمپل تامپسون به بیستون آمدند و توانستند به قسمت هایی که راولینسون به آن دست نیافته بود دسترسی پیدا کنند. آنها بخش هایی از متنی که او خوانده بود را اصلاح کردند؛ اما نتوانستند دوباره از روی کتیبه نسخه برداری انجام دهند. در سال ۱۹۴۸ میلادی (۱۳۲۶ ه.ش) جورج جی کامرون، زبان شناس آمریکایی و استاد تاریخ باستان از همه کتیبه ها نسخه برداری کرد. او نسخه اولِ متن عیلامی را که تا آن موقع خوانده نشده باقی مانده بود را رونویسی کرد؛ توانست تعدادی از واژه ها و حرف های خوانده نشده را نیز بخواند و با خمیر کائوچو از نشانه های روی کتیبه ها قالب گیری کند. کامرون همچنین توانست برای رسیدن به کتیبه راهی از پایین پیدا کند تا دیگر مجبور نباشد برای خواندن شان در میان زمین و آسمان معلق بماند.
در سال ۱۹۵۰ (۱۳۲۸ ه.ش) رولاند. گ. کنت، متن فارسی باستان را ویراست کرد. این ویراست او شامل متن، ترجمه انگلیسی، واژه نامه و گرامر نیز می شد. از آن زمان تا امروز، ویرایش های مختلفی از متن های فارسی باستان، ایلامی و بابلی این کتیبه ها منتشر شده است.
سنگ نوشته بیستون در سفرنامه ها و متن های تاریخی
همان طور که گفتیم کسی تا سال 1835 میلادی از ماهیت سنگ نوشته های بیستون اطلاعی نداشت. تمام کاروان هایی که از کنار کوه بیستون گذر و در سراب بیستون اتراق می کردند، می توانستند کتیبه و نقش برجسته بیستون را ببینند. برخی از آنها شرح این کتیبه را در خاطرات یا سفرنامه های شان آورده اند. قدیمی ترین منبعی که به این سنگ نوشته اشاره کرده، گفته های ديودور سيسيلی است که در قرن اول پیش از میلاد، این حجاری را به الهه سمیرامیس نسبت داده بود. وی در خاطرات خود نقل می کند صد نیزه دار الهه را در برگرفته اند و این کتیبه با دستور سمیرامیس حجاری شده است. او در مورد نوشته ها نیز می گوید به فرمان این الهه، سخنانی با حروف سریانی در زیر تصویر او ایجاد شده است. از نظر ديودور سيسيلی در این نوشته ها در مورد کوه مقدس بیستون و اینکه این کوه به زئوس خدای بزرگ یونانيان تعلق داشته، صحبت شده است.
ایزیدور خاراکسی، جغرافی دان باستان نیز از بیستون با نام باپتانا در ناحيه کامبادنا یاد کرده است. او نیز اعتقاد داشت که تصویر حجاری شده داریوش، به الهه سمیرامیس تعلق داشت.
سمیرامیس ملکه افسانه ای سرزمین بابل است. در مورد او و زندگی اش داستان های زیادی وجود دارد و بنا به برخی روایت ها، این الهه کسی است که باغ های معلق بابل برای او ساخته شده اند. یونانی های باستان از این زن به عنوان ملکه افسانه ای آشور یاد کرده اند.
ابن حوقل، بر این باور بود که این سنگ حجاری شده، تصویر مکتب خانه ای است که معلم برای تنبیه شاگردانش تسمه ای در دست دارد. گاردن جهانگرد فرانسوی هم در سال 1794 میلادی، از این نقش برجسته به عنوان تصویر مسیح و حواریونش یاد می کند. کرپورتر در سال ۱۸۱۸ میلادی اما این حدس را زده بود که اين نقش ها، پيکره شلم نصر و دو سردار و ده سبط (قبيله) یهودی را نشان می دهد که اسیر شده اند.
روش ساخت
اما این سازه عظیم در حدود 2500 سال پیش چگونه بر تنه کوه بیستون نقش بسته است که تا سال های طولانی کسی نمی توانست از آن صعود کند و به آن دسترسی داشته باشد؟
این نقش حجاری شده و کتیبه زیرین آن بر دامنه جنوبی کوه بیستون ساخته شده است. در نزدیکی این سنگ نوشته آثار پلکانی دیده می شود که به نظر می رسد حجاران از آن برای بالا رفتن و رسیدن به محل استفاده می کردند. البته در زمان پایان کار، این پلکان را تراش داده اند تا دسترسی به سازه غیر ممکن شود. سنگ نوشته های بیستون بر سنگ هایی از جنس آهک کنده شده است. بر روی اثر، نشانه های لعابی قهوه ای رنگی به چشم می خورد که در طول سالیان با مواد مختلف مخلوط شده و تغییر رنگ داده است. از جمله این مواد می توان به ذراتِ اکسید شده آهک و بقایای سربی که در چند سطر اول نشانه هایی از آن دیده می شود، اشاره کرد. به احتمال زیاد در پایان کار برای بالا بردن ماندگاری نقش برجسته و کتیبه، نمای آن را با چیزی ناشناخته پوشانده اند.
خلاصه متن سنگ نوشته بیستون
متن سنگ نبشته را بر اساس ترجمه آلمانی آن می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد. البته کارناوال در مطلبی جداگانه به بررسی کامل متن این کتیبه می پردازد و آن را در اختیار شما قرار می دهد.
ستون یک: نام شاه، عناوین، سلسله نسب حدود و رسم حکومتش
ستون دو: قتل بردیا توسط کمبوجیه، شورش گئومات، مرگ کمبوجیه، ترور گئومات، جانشینی داریوش بر تخت سلطنت
ستون سه: شورش آثرین در عیلام و ندینتئیرا در بابل؛ اعدام آنها
ستون چهار، بند۱: فهرست ۹ استانی که هنگام حضور داریوش در بابل شورش کردند.
ستون چهار، بند۲: شورش مارتیا در عیلام و اعدام او
ستون چهار، بند۳: شورش فرورتیش در ماد و اعدامش در اکباتان (در نزدیکی همدان امروزی)، در این زمان فرماندهان شاه توانستند در نبردهای متعددی شورشیان ارمنی را سر جای خود بنشانند. شورش چیچَتَخما در سَگَرتیا و اعدام او
ستون چهار، بند۴: پارت و هیرکانیا، به شورش فرورتیش ملحق شده و توسط پدر داریوش، ویشتاسپ، سرکوب می‌شوند.
ستون چهار، بند۵: شورش فراده در مرو و سرنگونی او توسط دادرشیش
ستون چهار، بند۶: شورش وهیَزداته در پارس و اعدام او
ستون چهار، بند۷: اتفاق های تحریک پیروان وهیَزداته در ارچوسیه و پایان دادن آن توسط ساتراپ ویوانه
ستون پنج: شورش ارخه ارمنی در بابل و اعدام او
ستون پنج، بند۱: خلاصه داستان ۹ نفری که ادعای شاهی کرده بودند و ۹ نبرد با آنان
ستون پنج، بند۲: بزرگداشت اهورامزدا و جوگیری از ترویج «دروغ» از دلایلی بود که داریوش این شورش‌ها را سرکوب کرد.
ستون پنج، بند۳: هشدار درباره دروغ
ستون پنج، بند۴: تصریح رسمی شاه درباره علاقه‌اش به حقیقت
ستون پنج، بند۵: یگانگی، رمز موفقیت داریوش
ستون پنج، بند۶: درخواست شاه از مردم آینده برای منتشر کردن متن سنگ‌نبشته
ستون پنج، بند۷: یاری اهورامزدا به داریوش
ستون پنج، بند۸: خواسته های شاه از شاهان آینده و کسانی که لوحه تاریخی بیستون را می‌بینند.
ستون پنج، بند۹: ۶ یاور داریوش علیه گئومات؛ راهنمایی شاهان آینده برای حمایت از نسل آنها
ستون پنج، بند۱۰: معرفی نوشته جدید و پراکنده شدن متن
ستون پنج، بند۱۱: شورش ئَتَمَئیته در عیلام و سرنگونی‌اش توسط گبریَس
ستون پنج، بند۱۲: پیروزی داریوش بر سکاها به فرماندهی سکونخا
در کل نکته های اصلی متن داریوش به این شرح است:
معرفی داریوش از زبان خود او، دودمان هخامنشی، چگونگی اعاده پادشاهی به هخامنشیان، شیوه حکومت داریوش، مرگ کمبوجیه، طغیان گئوماتا و کشته شدن او در پاییز ۵۲۲ ق م، شورش و طغیان در بسیاری از سرزمین‌ها و سرکوبی آنها و اعاده نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند، پیروزی‌هایی که در نوزده نبرد نصیب داریوش شده‌است و از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها، چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور، رد ادعاهای یاغیان ضدحکومت، هشدار نسبت به دروغگویی، دفاع از راستی و راستگویی، دعای نیک در حق کشور و مردم، سپاسگزاری داریوش از یاریهای اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشتن صلح، اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را می‌خوانند، نام کسانی که در غلبه بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردند و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان پارسی باستان، بابلی و ایلامی. این کتیبه‌ها کلید کشف رمز کلیهٔ خطوط میخی گردید. به ویژه «سر هـ. رالینسون» در این موفقیت سهمی بسزا دارد.
معیارهای ثبت جهانی نقش برجسته و سنگ نوشته بیستون
گفتیم که نقش برجسته و سنگ نوشته بیستون اثر ثبت جهانی است؛ اما بر اساس کدام معیار، این سازه تاریخی در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است. این اثر هشتمین بنای تاریخی ثبت جهانی شده ایران محسوب می شود. معیارهای شماره II و III کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان دو معیاری‌ست که باعث شده این اثر جهانی شود. این معیارها عبارتند از:
معيار II: نقش برجسته و کتیبه داریوش نشانه بارزی از ارتباطات مهم بشری در زمینه توسعه هنر و نوشتار است. این کتیبه شاهدی بر عظمت پادشاهی داریوش در زمان هخامنشی نیز به شمار می رود.
معيار III: محوطه تاريخی بيستون در مسير يكی از جاده های اصلی ارتباطی ایران و بین النهرین قرار داشت. این محوطه با کوه بیستون در ارتباط بود و نشانه هایی از استقرار انسان ها پیش از تاریخ در آن وجود دارد. از آنجایی که کتیبه بیستون تنها متن شناخته شده از دوره هخامنشی است اهمیت این اثر چند برابر می شود.
