آشنایی با هنر قطاعی
گردشگری › صنایع و سوغات
- 97/10/02
آشنایی با هنر قطاعی یا قطعه کردن کاغذ یکی از رشته های ظریف و دقیق هنری است که در آن هنرمند پس از طراحی روی کاغذ، نقش را با قیچی یا کارد مخصوص از میان کاغذ در می‌آورد و با چسباندن آن بر زمینه‌ای به رنگ دیگر، اثر جدیدی به وجود می‌آورد. هنر قطاعی از جمله هنرهای در حال فراموشی در کشور است که با سابقه‌ای چهارصد ساله از دوران تیموری یکی از بدیع‌ترین میراث ذوق و زیبایی‌شناسی ایرانی محسوب می‌شود.هنری که شاهکار هایی بی‌مانند از هنرمندان ایرانی را در تجلید و کتاب‌آرایی و حاشیه‌بندی و همه رشته‌های مرتبط با کاغذ و نقوش تزئینی متنوع به نمایش گذاشته است.
مهم‌ترین و جالب‌ترین ویژگی این هنر در جنبه آذینی و آرایشی و چشم‌نوازی آن است. از این‌رو در متن برخی‌قرآن‌ها و دیوان‌ها،از آغاز تا انجام هنر کاغذگری به انجام‌رسیده است که نمونه‌ای از حد اعلای حوصله و پرکاری ودقت و ظرافت است.
در این رشته هنرمندان بزرگی پدید آمده بودند که نمونه‌کارهای آنان در دست است و از دیده دقت، ظرافت،منبت‌کاری و زیبایی شگفت‌انگیز است و پیداست که‌این‌گونه جلدسازی، نخستین بار در تبریز و بغداد در دربارجلایریان پدید آمده، سپس در دیگر شهرهای ایران رواج‌یافته است.
ابزارهای کاغذبری بسیار ساده و انگشت‌شمار هستند ازجمله کاغذ، ساده یا رنگین، مقراض یا قیچی، کارد کوچک‌و یا کارد و گزنهای ویژه پوست‌بری "شفره"، قلم‌های‌فلزی گوناگون، پیش تخته و مقوا
قطاعی هنر از یاد رفته
قطاعی در لغت به معنای بریدن و قطعه ساختن است و قطاع به هنرمند این عرصه اطلاق می‌شود. همچنین اصطلاح قطعه در سیاه مشق و نقاشی پشت شیشه از گذشته به یادگار مانده است.
در تعریف این هنر در فرهنگ نظام آمده است :
قطعه بریدهٔ آن را گویند که اول ، قطعه یا خط را بر کاغذ رنگین سوای سفید ، نویسند بعد آن حروف را , بریده و برآرند و آن را بر کاغذ سفید چسبانند ، حروف سفید به نظر می آید .
ابزارهای کاغذ بری
ابزارهای کاغذبری بسیار ساده و انگشت شمار است . نخستیـن ابـزار و وسیـله در کاغـذبـری ، خـود (( کاغذ )), است که گاه ساده یا سفید و گاه رنگین و از رنگهای گوناگون است .
جنس کاغذ در هنر کاغذ بری ، می باید نه بسیار نازک و نه چندان کلفت و شکننده باشد ، زیرا در آن , صورت کار بریدن دشوار و ناشدنی می گردد .
ابزار دیگر (( مقراض )) یا (( قیچی )) است که باید دارای تیغه های نازک و ظریف و نوک تیز و دقت برندگی, ویژه ای باشد . برخی از کاغذبران در بریدن موضوع قطعه ها ، از کارد کوچک و ظریف و تیزی استفاده می کردند,
و یا از کاردها و گزنهای ویژه پوست بری (( شفره )) که در جلدسازی به کار می رفت ، در این کار سود می جستند .
از قلمهای فلزی گوناگون نیز که دارای نوکهای تیز و برنده به شکلهای مخصوص بود ، برای بریدن انحناها و یا , در آوردن هلالها و دایره ها و سوراخهای بسیار ریز بهره می جستند .
(( پیش تخته )) نیز یکی از ابزارها بود که گاه برای بریدن بخشهای میانین کاغذ و در آوردن گردیها , و منحنیها می بایست کاغذ را بر روی تخته نهاده با فشار دست بر قلم یا ضربه ملایم چکش, این کار را انجام دهند .
فرجامین ابزار (( مقوا )) بود که پس از پایان کار و آماده شدن بریده ها ، می بایست آنها را در, زمینه های رنگین گوناگون یا سیاه رنگ ، به روی مقوا بچسبانند تا از تا شدن و ریختن و خم , و ضایع شدن محفوظ بماند و بدین سان (( قطعه بریده )) پدید آید و خود را نمایش دهد .
ایران و لهستان، سرزمین قطاعی
پیدایش هنر قطاعی در ایران از سده نهم هجری قمری است و قبل از این تاریخ در کتاب‌ها و نوشته‌ها از کاغذبری و کاغذبران یاد نشده است و نمونه‌های موجود مربوط به بعد از سده نهم هستند. با بررسی نمونه‌ها و نام و جای زندگی کاغذبران، چنین پیداست که رواج و گسترش این هنر در میان مردم شهرهای هرات، تبریز و شیراز، بیشتر از جاهای دیگر ایران بوده است.
قطاعی در هیچ کشوری چون ایران و لهستان فراگیر نشد. این هنر در لهستان به حدی بود که حتی زنان خانه‌دار، با برش کاغذ نقوش متفاوتی را طرح می‌کردند تا در و دیوار خانه را با آن تزیین کنند. از سال‌های دهه 1870 به بعد که کاغذهای گلاسه رنگی در این کشور به تولید انبوه رسید، این هنر رواج بیشتری در میان زنان لهستانی پیدا کرد؛ به‌طوری که برخی از آنها در همین هنر شهرت جهانی یافتند.
قطاعی، در خدمت کتاب آرایی
با نگاه به برخی از آثار قطاعی لهستان می‌توان رگ و ریشه‌ای از تصویرسازی‌هایی یافت که گرافیک لهستان را با سبک و سیاق خود جهانی کرد و البته جا دارد در این‌باره تحقیقات مفصلی صورت گیرد. اما در ایران، قطاعی در خدمت هنر کتاب‌آرایی و کتاب‌سازی قرار گرفت.
در برخی کتب دست نوشت قدیمی صفحات آغازین و پایانی را با نقوشی که از برش‌های کاغذ طراحی شده بود تزیین می‌کردند. برخی از قرآن‌ها و دیوان شاعران نیز با همین نقوش قطاعی، آراسته و آرایش می‌شدند. در این مورد می‌توان به یک مجلد از قرآن کریم اشاره کرد که اکنون در کتابخانه «سرکاری رامپور» هندوستان نگهداری می‌شود.
تمام حرف‌ها، آیات و سوره‌های این قرآن از کاغذهای بریده شده تشکیل شده که روی زمینه سرخ رنگی چسبانده شده‌اند.
