تعریف ادبیات حماسی و انواع و ویژگی های آن
خواندنی › شعر و ادبیات
- 97/11/13
معنی حماسه در لغت
حماسه در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است و در اصطلاح، شعری است داستانی با زمینه ی قهرمانی، قومی و ملی که حوادثی خارق العاده در آن جریان دارد. دراین نوع شعر، شاعر هیچ گاه عواطف شخصی خود را در اصل داستان وارد نمی کند و آن را طبق میل خود تغییر نمی دهد، به همین سبب در سرگذشت یا شرح قهرمانی های پهلوانانه و شخصیت های داستان خود، هرگز دخالت نمی کند و به میل خود درمورد آن ها داوری نمی کند . شاهنامه ی فردوسی ، ایلیاد و اودیسه ی هومر و بهشت گمشده ی میلتون از مشهورترین حماسه های سرایی های جهان هستند.
ویژگی های ادبیات حماسی
هر حماسه باید دارای چهار زمینه ی داستانی، قهرمانی، ملی، خرق عادت باشد. از مهم‌ترین ویژگی‌های حماسه آن است که مدت ها پس از حوادثی که از آن ها سخن می‌گوید پدید می‌آید، اما به‌طور معمول معتقدات و آثار فکری و اجتماعی دوران شاعر با اعتقادات و سنت هایی دورانی که حماسه در آن بیان می شود اختلاط نمی یابد و شاعر با حذف کردن نشانه های فرهنگی دوران پیشین، آثار و نشانه های زمان خود را در حماسه نمی آمیزد.به‌طور کلی حماسه های پهلوانی و دینی که با ایام و لحظات خاصی از حیات ملی یک قوم در ارتباط است؛ دورانی که مردمان پیشین با مدنیت ساده و ابتدایی خود در تلاش برای تشکیل ملیت و تمدن خود بوده‌اند. موضوع داستان‌های حماسی همیشه نخستین دوره‌های تمدن آن ملت است و در دوره‌های ترقی و کمال استقلال و تمدن یک ملت شاعران بیشتر به حماسه‌های مصنوع می‌پردازند.همچنین در عموم حماسه‌ها زمان و مکان وقایع مبهم است تا منظومه حماسی در زمان و مکان محدود نباشد.ویژگی دیگر حماسه داستانی بودن آن می‌باشد. حماسه‌ها به صورت داستان بیان می‌شوند. وجود قهرمانان برتر در حماسه نیز از دیگر ویژگی‌های حماسه به‌شمار می‌رود. حوادث خارق العاده‌ای یا اغراق آمیزی که در حماسه ذکر می‌شوند و گاه باور آن‌ها دشوار می‌باشد نیز از ویژگی‌های حماسه می‌باشد.
انواع ادبیات حماسی
از نظر موضوع حماسه به چهار گروه حماسه اساطیری، حماسه پهلوانی، حماسه های دینی یا مذهبی و حماسه های عرفانی تقسیم بندی می شود:
1. حماسه اساطیری:اصیل ترین و قدیمی ترین نوع حماسه که مربوط به دوران ماقبل تاریخ است و بر مبنای اساطیر شکل گرفته است. از این نوع حماسه می توان به حماسه سومری گیل گمش و بخش اول شاهنامه فردوسی تا داستان فریدون، بخش هایی از ایلیاد و ادیسه و بخش هایی از تورات، رامایانا و مهابهاراتا اشاره کرد.
2. حماسه پهلوانی:حماسه هایی که درباره زندگی پهلوانان صحبت می کند. این حماسه ممکن است جنبه اساطیری و یا تاریخی داشته باشد. در این نوع از حماسه، قهرمان داستان معمولا از میان مردم برخاسته و یک پهلوان مردمی است و مرگ برای او بهتر از ننگ است. مانند: رستم، زال، گودرز، بیژن و...
3. حماسه دینی یا مذهبی:قهرمان این نوع از حماسه، یک شخصیت مذهبی است و اساس داستان بر مبنای اصول یکی از مذاهب است. مانند: کمدی الهی دانته، خاوران نامه ابن حسام و...
4. حماسه عرفانی:از جمله حماسه هایی که در ادبیات فارسی بسیار دیده می شود، حماسه عرفانی است. در این نوع از حماسه، قهرمان داستان پس از گذر از مسیری سخت و خطرناک و شکست دادن دیو نفس، سرانجام به پیروزی و جاودانگی از طریق فنا فی الله دست می یابد. مانند داستان حلاج در تذکره الاولیا عطار و داستان منطق الطیر که یک حماسه عرفانی است.
