حقایق جالب درباره حرم امام رضا و پیشینه تاریخی آن
گردشگری › آثار تاریخی
- 97/08/22
حرم مطهر امام رضا (ع )یکی از بهترین و آرامش‌بخش‌ترین مکان‌ها برای ما مسلمانان و ایرانیان است. هر ایرانی در هر نقطه این آب و خاک آرزوی زیارت این حرم امن را دارد و سالانه میلیون‌ها زائر از سراسر دنیا برای زیارت هشتمین امام شیعیان راهی مشهد می‌شوند. مجموعه حرم امام رضا یکی از بناهایی است که از نظر تاریخی هم اهمیت بسیاری دارد، در این مطلب حقایق جالب درباره حرم امام رضا و پیشینه تاریخی این بنا آورده شده است.قبل از شروع بررسی مجموعه بنای حرم امام رضا (ع)، به شرح درگذشت آن حضرت می‌پردازیم، در رابطه با تاریخ شهادت امام رضا (ع) اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. بر اساس برخی روایات حضرت در روز جمعه یا دوشنبه آخر ماه صفر یا 17 یا 21 ماه مبارک رمضان یا در تاریخ 18 جمادی‌الاول یا 23 ذی‌قعده در سال 203، یا 206 یا 202 قمری درگذشته‌اند. شهادت حضرت در طوس در یکی از روستاها نوقان اتفاق افتاده است. امام رضا (ع) به دست مأمون کشته شده است و بدن مطهر حضرت در بالای سر هارون‌الرشید دفن شده است.
مأمون پس از درگذشت هارون او را در بقعه هارونی در باغی که بعدها به باغ حمید بن قحبطه معروف شد، دفن کرد و برفراز بقعه، قبه‌ای (گنبد نیم‌کره‌ای شکل) بنا کرد که حدود ۱۰ سال بعد علی بن موسی‌الرضا را در بالای سر هارون در آن بنا دفن کردند. به عقیده بعضی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم، آسیب شدیدی دید و تخریب شد و در سال ۴۰۰ قمری سلطان محمود غزنوی قبه را بازسازی کرد، ولی دیگر مورخان معتقد هستند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نمی‌شده است، چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده بود.
حقایق جالب درباره حرم امام رضا
1. نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است؛ این سنگ به طول 40 سانتی‌متر و عرض 30 سانتی‌متر به قطر 6 سانتی‌متر از جنس مرمر است. دومین سنگ مزار که هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفیدرنگ به ابعاد 60 در 40 سانتی‌متر است. سومین سنگ مزار سنگی است از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد 2/20 در 1/10 به ضخامت یک متر با وزن 3600 کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است که هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال 1379 در طبقه همکف در حرم قرار داده شد.
2. در زمان عضدالدوله دیلمی، بقعه به سبک و سیاق آن زمان تعمیر شد و اطراف کاخ حمید بن قحبطه خانه‌های مسکونی ساخته شد.
دومین ضریح حضرت، ضریح فولادی مرصع است که در سال 1160 قمری ساخته شد
3. محمود غزنوی عمارت بقعه (امارتی که مرقد علی بن موسی‌الرضا و هارون در آن است) را پس از تخریبی که توسط پدرش سبکتکین غزنوی از نوساخت.
در تاریخ بیهقی آمده است که:
سوری در آن (بقعه) زیادت‌های بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.
4. ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.
5. در سده ششم خورشیدی نخستین گنبد حرم بر فراز قبه موجود به‌فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر او، «شرف‌الدین قمی» در حین تعمیر حرم ساخته شد و به گفته برخی از مورخان گنبد به دستور محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده است. جنس آن گنبد از کاشی بود. قبه (اولین گنبد) همانی است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعر و مقرنس‌های آینه‌کاری شده آن پیدا است.
6. امیر عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمری حرم را مرمت کرد و ترکان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر، در اوایل سده ششم قمری ازاره حرم را بهترین کاشی، که کاشی سنجری معروف است، تزئین کرد که تاکنون این کاشی‌ها در حرم وجود دارند.
7. در اوایل سده هفتم قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد که این کاشی‌ها با تاریخ 612 قمری در حرم موجود هستند و علاوه بر آن دو محراب به حرم اضافه شد که در حال حاضر این محراب‌ها در موزه حرم وجود دارند.
8. در سال 618 قمری مغول‌ها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.
9. در دوران تیموری در پی تلاش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر او گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وی در سمت قبله حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد، به اتمام رسید. بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی که امروزه طلایی است، توسط امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا به وجود آمد.
10. علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه اضافه شد و مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر سابق که در ضلع غربی دارالسیاده بود، در دوران شاهرخ تیموری ساخته شدند.
11. در دوره صفوی بر عظمت و شکوه حرم اضافه شد و مناره نزدیک گنبد که در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاکم نیشابور برپاشده بود ،به امر شاه‌تهماسب بازسازی و طلاکاری شد و در سال 932 قمری خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند. در سال 997 قمری یعنی دومین سال سلطنت شاه‌عباس اول شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبک قرار گرفت، چون به‌سوی او تیری شلیک شد، خشمگین شد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد، به‌طوریکه در صحن حرم خون جاری شد.
12. در دوران شاه‌تهماسب صفوی، پس از جمع‌آوری خشت‌های کاشی، گنبدی باروکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.
13. در سال ۱۰۰۹ قمری که شاه‌عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد.
14. به‌فرمان شاه‌عباس اقدامات و تحولات دیگری هم در حرم صورت گرفت، ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحید خانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی‌که شاه‌عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آنجا رفته باشد، می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
15. در سال ۱۰۸۴ قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین‌لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد. او دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده شود که این رخداد را حکایت کند.
16. ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود، به‌فرمان نادرشاه طلاکاری شد و دیوار حرم نقاشی‌هایش تجدید شد و گلدسته شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود، ساخته و طلاکاری شد و ایوان جنوبی صحن عباسی نیز طلاکاری شد.
17. در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شد. بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال 1233 به‌فرمان ناصرالدین‌شاه ساخته و ایوان غربی آن طلاکاری شد. احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم خانی در سال 1251 قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا در این دوره انجام شد.
18. در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روس‌ها گنبد حرم امام رضا (ع) را به توپ بستند و نقاطی را در بدنه گنبد به‌اندازه کله‌قند سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال 1331 خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
19. در عاشورای 1373 خورشیدی در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم 26 نفر کشته و 300 نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند که بعدا تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل، خدمت می‌کنند.
20. در دوره‌های مختلف ضریح‌های متفاوتی بر روی سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا قرار داده شد. اولین ضریح مربوط به سده دهم قمری از جنس چوب و طلا و نقره بود که در زمان شاه‌طهماسب صفوی در سال ۹۵۷ قمری بر روی مزار قرار داده‌اند. بعد از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین نشان در سال ۱۱۶۰ قمری توسط شاهرخ میرزا نوه نادرشاه افشار به حرم هدیه شد. در سال 1238 قمری در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد 3 در 4 متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهرنشان بود و بر روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده است. چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال 1338 خورشیدی بر روی مزار جایگزین ضریح سوم به‌نحوی‌که ضریح دوم را دربر می‌گیرد بر روی مزار قرار داده شد و هم‌اکنون در سرداب بر روی سنگ مزار قرار دارد. پس از برگزاری مسابقه هنری طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های 1372–1379 ضریح از فولاد و چوب گردو ساخته شد و به مدت ۵۵ روز عملیات نصب سنگ سبزرنگ و ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار به طول انجامید.
21. در حاضر 9 صحن و 26 رواق در حرم امام رضا وجود دارد. هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵۲۲۳ مترمربع است. بزرگ‌ترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت 60188 مترمربع است که در جنوب حرم قرار دارد. سایر صحن‌های حرم عبارت‌اند از: صحن انقلاب، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن مسجد گوهرشاد، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن طلوع.
22. فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، رواق نامیده می‌شوند. در حال حاضر بزرگ‌ترین رواق حرم، رواق امام خمینی به مساحت 6300 مترمربع است که قبلا صحن بوده و عملیات مسقف سازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده است. همچنین رواق‌های دارالولایه، دارالحجه، دارالاجابه و دارالطلوع از رواق‌های بزرگ حرم امام رضا هستند.
23. ازجمله افراد مهمی که در این حرم به خاک سپرده شده‌اند، می‌توانیم به هارون‌الرشید، شیخ طبرسی، الله‌وردی خان، شیخ بهایی، حر عاملی، شیخ حسنعلی اصفهانی، عباس میرزا نایب‌السلطنه، حاج غلام‌حسین تبریزی (عبد خدایی)، علامه محمدتقی جعفری، سید عبدالله شیرازی، ادیب نیشابوری، مجتبی قزوینی خراسانی، هاشم قزوینی، علی فلسفی، عباس واعظ طبسی و بسیاری از بزرگان دیگر اشاره کرد.
