واج آرایی و نغمه حروف در شعر و ادبیات فارسی
خواندنی › شعر و ادبیات
- 97/09/06
تعریف واج آرایی و نغمه حروف
در زبان و ادبیات، موسیقی لفظی کلام با سه روش هماهنگ سازی یا تسجیع، همجنس سازی یا تجنیس، و روش تکرار افزون می شود. هر کدام از این روش ها در سطح واژگان مصادیقی و در سطح جملات مصادیقی دیگر دارند که به هر کدام نامی نهاده اند و به مجموعه آن ها، صنایع بدیع لفظی می گویند. یکی از شاخه های کارآمد و بنیادین دانش بدیع لفظی روش تکرار است. در واقع، همان‌گونه که بیان شد، سومین روشی که در بدیع لفظی، موسیقی کلام را به‌وجود می آورد یا افزون می کند، تکرار است. واج آرایی تکرار یک یا چند واج صامت یا مصوت در شعر یا در نثر است، که در کلمه های یک مصراع یا بیت به گونه ای که آفریننده موسیقی درونی باشد و بر تأثیر شعر بیفزاید. موسیقی برخاسته از واج آرایی صامت ها عموما محسوس تر از موسیقی است که از واج آرایی مصوت ها ایجاد می شود. به آن دسته از آرایه های ادبی که از تناسب های آوایی و لفظی میان واژه ها پدید می آید می گویند. به زبان ساده تر می توان گفت به تکرار یک واج صامت یا مصوت در یک بیت یا عبارت واج آرایی گفته می‌شود به گونه‌ای طنین آن در گوش بر جای بماند و باعث پیدایش موسیقی آوایی در آن بخش از سخن شود.
نمونه هایی از واج آرایی در شعر
در بیت زیر که از ابیات سروده های حافظ است میبینیم که واج آرایی در «ش» و «س» وجود دارد:
شور شراب عشق تو آن نفسم رود ز سر // کاین سر پرهوس شود خاک در سرای تو
و همچنین در بیت زیر می توان دید:
از صدای سخن عشق ندیدم خوش تر // یادگاری که در این گنبد دوار بماند
که در این بیت علاوه بر تکرار واج «س» در مصرع اول و واج «د» در مصرع دوم ، نکته دیگری که به واج آرایی زیبایی دو چندانی بخشیده است ، بردن ذهن خواننده با تکرار واج «د» به حال و هوای اماکن گنبدی شکل و پیچیده شدن و بازتاب صدای ضرب و آلات موسیقایی چون دف است.
نقش واج آرایی در شعر و نثر:
وجود رابطه طبیعی میان آواها یا واج ها و معنا و مفهوم آن، از نظریه هایی است که توسط برخی زبان شناسان مطرح شده است. نگارندگان معتقدند که آوا ها و واج ها در کنار دیگر عناصر مانند کلمات، جمله ها و موسیقی شعر، می توانند در انتقال مفهوم و احساس شاعر مؤثر باشند.
