پیمانی برای حفظ منافع انگلیس با فروختن خاک ایران به نام سعد آباد
خواندنی › تاریخ
- 97/08/15
انگلیس‌ها در نظر داشتند برای آنکه حلقه ای پولادین در اطراف روسیه شوروی کشیده باشند، پیمانی چهارگانه بین ایران و ترکیه و عراق و افغانستان به وجود آورند.پیمان سعدآباد از مهمترین رویدادهای سیاست خارجی عصر رضاشاه است. این پیمان که میان چهار دولت ایران، افغانستان، عراق و ترکیه به امضا رسید را از جهات گوناگون می‌توان تحلیل کرد اما بلاشک نوع نگاه رضاشاه به مسائل بین المللی بهترین مبنا برای تحلیل این پیمان خواهد بود. با این همه، آنچه در پیرامون واقعه ی پیمان سعدآباد اهمیت دارد مساله «تمامیت ارضی» ایران و نتایجی است که از این قرارداد و دیگر اقدامات دولت رضاخانی بر تمامیت ارضی کشور تحمیل شد.
سیاست حسن همجواری رضاشاه
سیاست خارجی رضاشاه علی‌رغم نوع خاصی از سیاست‌ها و راهبردها که دولت در برابر کشورهای قدرتمند روس و بریتانیا و آلمان اتخاذ می‌کرد، برنامه مخصوصی هم برای همسایگان و نوع تعامل با آن‌ها داشت. این برنامه ویژه در ادبیات سیاسی ما به «سیاست حسن همجواری» شهرت یافته است.
علل گوناگونی برای پیگیری این سیاست برشمرده‌اند. برخی بر این باورند که «عامل اصلی در روابط دوستانه شاه با همسایگان، تمایل وی به حفظ توانایی ایران در مبارزه‌اش جهت کسب و حفظ استقلال از بریتانیای کبیر و شوروی بود. سیاست مبتنی بر حسن همجواری رضاشاه، درواقع، پیامد سیاستش نسبت به آن دو دولت قدرتمند بود.» در همین چهارچوب نزدیکی رضاشاه به آلمان‌ها را نیز به عنوان عاملی برای کسب پشتیبانی و تقابل با روس –وبه ویژه- انگلیسی‌ها تحلیل می‌کنند. اما برخی دیگر بر این باورند که پیمان سعدآباد، طرح انگلیسی‌ها برای انعقاد یک پیمان دفاعی میان دول خاورمیانه برای سد نفوذ شوروی در منطقه و به‌ویژه دستیابی به چا‌های نفت بوده است.
دولت ایران مبتکر پیمان سعدآباد بود. رضاشاه، آتاتورک، ملک غازی اول و محمدظاهر‌شاه، این پیمان را در راستای «مقابله با گسترش کمونیسم وگسترش همکاری‌ها با انگلستان و توسعه مناسبات با کشورهای همسایه و کسب وجهه منطقه ای قرار داده بود.» بنابراین، «پیمان مزبور وحدت نظر چهار کشور را در سیاست عمومی و حمایت متقابل در صورت بروز خطر نسبت به یکی دولت‌های عضو پیش‌بینی می‌کرد. و همچنین دول چهارگانه متعهد می‌شوند سیاست عدم مداخله مطلق در امور داخلی یکدیگر را تعقیب کنند.»
با این حال، پیمان سعدآباد تالی منطقی مذاکرات دو طرفه ایران و دول سه‌گانه بود و لذا بررسی چگونگی این روابط و پیشرفت مذاکرات مهم‌تر از تحلیل خود پیمان است. در حقیقت، رضاشاه مسیرهای مشخصی را طی می‌کند و اقدامات تاریخی را انجام می‌دهد تا بتواند پیمان سعدآباد را نهایی کند. مهمترین اقدام او، واگذاری بخش‌هایی از خاک کشور به همسایگان است.
