سنجاب قرمز ایرانی
گردشگری › حیات وحش
- 97/08/03
سنجاب ایرانی یا سنجاب قفقازی
سنجاب ایرانی یا سنجاب قفقازی یک سنجاب درختی است که در جنگل‌های معتدل جنوب غربی آسیا، در یونان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان، ایران، عراق، فلسطین، اردن، لبنان و سوریه یافت می‌شود. این سنجاب کوچک و بسیار زیبا در غرب و جنوب غربی ایران پراکندگی دارد. در جنگل‌های بلوط کردستان و کرمانشاه و به‌طرف جنوب تا فارس زندگی می‌کند. سنجاب ایرانی را در هر منطقه‌ای از رشته‌کوه زاگرس که هنوز درخت‌های بزرگ بلوط آن باقیمانده باشد، می‌توان دید.
توصیف فیزیکی
سنجاب ایرانی در پاهای جلو چهار انگشت و در پاهای عقب پنج‌انگشت دارد. در مقایسه با دیگر سنجاب‌ها پنجه‌هایشان نسبتاً کوچک هستند. طول بدن و وزن نر و ماده تفاوت چندانی ندارد. وزن آن‌ها 250 تا 410 گرم و طول آن‌ها 32 تا 36 سانتیمتر شامل 13 تا 18 سانتیمتر دم است.
رنگ خز شکم آن‌ها معمولاً مایل به قرمز است، رنگ خز در فصل زمستان تغییر می‌کند. خز پشتی بزرگ‌سالان در فصل زمستان از رنگ سیاه-خاکستری کم‌رنگ تا زرد نخودی مایل به قرمز است و در فصل تابستان از خاکستری مایل به قرمز خیلی روشن تا خاکستری مایل به سیاه کم‌رنگ تغییر می‌کند. رنگ خز شکم در فصل تابستان از زرد مایل به قرمز تا نارنجی پررنگ متغیر است. رنگ دم آن‌ها قهوه‌ای زرد تا قرمز پررنگ است. روی گوش برخی از آن‌ها در فصل زمستان مو دارد اما در تابستان تا پاییز ناپدید می‌شود. سنجاب ایرانی ماده هشت تا ده پستان دارد.
زیستگاه
سنجاب‌های ایرانی ساکن جنگل‌های معتدل و درختان مخروطی همیشه‌سبز هستند. لانه‌های آن‌ها درون حفره درختان یافت می‌شود که با خزه و برگ پوشیده شده و 5 تا 14 متر بالای زمین قرارگرفته است. به نظر می‌رسد درختانی مانند بلوط، گردو و بید را نسبت به سایر درختانی که در زمستان برگشان می‌ریزد، ترجیح می‌دهند. همچنین لانه آن‌ها زیر سنگ‌ها یا ریشه درختان، درون توده سنگ‌ها و در مناطق مسکونی مانند قبرستان‌ها و آلونک‌های متروکه احشام یافت می‌شود.
رفتار
سنجاب‌های ایرانی در روز فعالیت دارند و در تمام طول سال به‌جز زمستان فعال هستند. آن‌ها بیشتر در تابستان فعالیت دارند. سنجاب‌های ایرانی در اوایل تابستان از صبح خیلی زود تا صبح و در طول دو ساعت قبل از غروب خورشید فعال‌تر هستند. آن‌ها بر روی درختان زندگی می‌کنند اما به‌دفعات روی زمین را در جستجوی غذا کاوش می‌کنند و نسبت به بستگان نزدیک خود یعنی سنجاب‌های قرمز اوراسیایی کمتر درختی هستند. سنجاب ایرانی قلمروی خود را با ادرار و مدفوع علامت‌گذاری می‌کند و این کار را چندین بار در روز تکرار می‌کند. سنجاب‌های درختی در طول فصل‌هایی که جفت‌گیری نمی‌کنند تنها زندگی می‌کنند اگرچه درجاهایی که غذا فراوان است در تلاش برای به دست آوردن غذا گروه‌های موقت تشکیل می‌شود.
تولیدمثل
تولیدمثل در طول سال اتفاق می‌افتد اما در بهار و پاییز شایع‌تر است در هر زایمان تعداد بچه‌ها در حدود 2 تا 7 و معمولاً 3 یا 4 بچه است.
سیستم جفت‌گیری سنجاب قرمز اوراسیایی به‌خوبی مطالعه شده و احتمالاً جفت‌گیری سنجاب ایرانی نیز مانند آن است. سنجاب قرمز اوراسیایی ماده در زمانی که قابلیت آبستن شدن دارد عطری را از خود منتشر می‌کند که نرها در طول فصل جفت‌گیری می‌توانند آن را تشخیص دهند. نرها از طریق این بو ماده‌ها را برای مدت یک ساعت یا بیشتر دنبال می‌کنند اما وقتی‌که ماده‌ها از قلمروی خانه نرها خارج می‌شوند این تعقیب رها می‌شود. قلمرو خانه نرها به رتبه آن‌ها در سلسه‌مراتب نفوذ بستگی دارد، نرهای برتر محدوده ملک بزرگ‌تری دارند و درنتیجه شانس بیشتری برای همسریابی دارند. سنجاب‌های قرمز اوراسیایی نر از فرزندان نگهداری نمی‌کنند و ماده‌ها وظیفه پرستاری و محافظت از فرزندان خود را بر عهده‌دارند. مراقبت‌های مادری تا پس از شیر گرفتن جوان‌ها ادامه می‌یابد.
ارتباط برقرار کردن
اطلاعات دقیقی در مورد روش برقراری ارتباط بین سنجاب‌های ایرانی وجود ندارد، آن‌ها صدا می‌کنند بنابراین ممکن است مانند سایر سنجاب‌های درختی با صدا ارتباط برقرار کنند (مانند صداهای هشدار). بستگان نزدیک آن‌ها، سنجاب‌های قرمز اوراسیایی در طول فصل جفت‌گیری باحالت بدن و صداها ارتباط برقرار می‌کنند و همچنین سنجاب‌های ماده عطری از خود منتشر می‌کنند که نرها می‌توانند آن را تشخیص دهند.
رژیم غذایی
سنجاب‌های ایرانی گیاه‌خوار هستند و اغلب میوه درختان بلوط و دیگر دانه‌ها و میوه‌ها و همچنین جوانه و شکوفه درختان را می‌خورند. آن‌ها گاهی اوقات در مناطق مسکونی به جستجوی غذا می‌پردازند و مشاهده‌شده که درون سطل‌های زباله به دنبال غذا می‌گردند.
بستگان نزدیک آن‌ها، سنجاب‌های قرمز اوراسیایی رژیم غذایی مشابه سنجاب‌های ایرانی دارند اما از توت و قارچ نیز تغذیه می‌کنند و هنگامی‌که غذا کم است رژیم غذایی آن‌ها تغییر می‌کند و شامل تخم پرندگان، پوست درختان، گل‌ها و بی‌مهرگان می‌شود.
شکار شدن
سنجاب ایرانی توسط پرندگان بزرگی مانند عقاب‌های طلایی و جغد عقابی شکار می‌شوند. بسیاری از سنجاب‌های درختی توسط بسیاری از شکارچیان خورده می‌شوند. سنجاب‌های قرمز اوراسیایی توسط سمورهای کاج، گربه‌های وحشی، برخی از جغدها و جانوران شکاری از پای درمی‌آیند.
نقش در اکوسیستم
سنجاب‌های ایرانی دانه‌ها و میوه‌ها را می‌خورند بنابراین احتمالاً با پخش دانه‌ها تأثیر مهمی بر اکوسیستم جنگل‌ها دارند علاوه بر این باقیمانده غذا را در حفره‌های زیرزمینی متعددی پنهان می‌کنند که این فرضیه بیشتر تقویت می‌شود. سنجاب ایرانی میوه بلوط را جمع‌آوری کرده و در شکاف صخره‌ها و درون تنه پوک درخت‌ها انبار می‌کند همچنین تعداد بسیار زیادی از آن‌ها را زیرخاک مخفی می‌کنند. در فصل زمستان به جستجوی آنچه در زیرخاک دفن کرده می‌پردازد ولی تعداد کمی از بلوط‌ها را می‌تواند پیدا کند، بقیه در زیرخاک باقی می‌ماند، جوانه می‌زند و درختان جدیدی به وجود می‌آید. در صورت کنترل تعداد دام، سنجاب ایرانی می‌تواند کمک مؤثری برای احیای جنگل زاگرس باشد. سنجاب با مخفی کردن میوه بلوط در زیرخاک باعث جوانه زدن تعداد زیادی از آن‌ها می‌شود ولی اگر بزها این نهال‌های جوان را از بین ببرند فعالیت بسیار مفید سنجاب نتیجه‌ای نخواهد داشت.
وضعیت حفاظت
سنجاب ایرانی در وضعیت حفاظتی حداقل نگرانی قرار دارد بااین‌حال کاهش جمعیت در برخی از مناطق توزیع آن‌ها، اساساً در ترکیه ناشی از تکه‌تکه شدن و از دست رفتن زیستگاه آن‌ها گزارش‌شده است. همچنین شکار غیرقانونی به جمعیت سنجاب ایرانی آسیب می‌رساند.
