معرفی ماهور و آشنایی با گوشه های دستگاه ماهور
مجله › موزیک
- 98/05/26
یکی از گسترده ترین دستگاه های موسیقی ایرانی دستگاه ماهور است و به صورت موسیقی شاد در جشن ها و اعیاد نواخته می شود. این دستگاه دارای 50 گوشه است که تمام آنها به وسیلهٔ فرود به درآمد رجعت می کنند و در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می شود.ایرانیان قدیم سرودهای ویژه در پرستش های خود می خواندند و آنها ماه و هور (خورشید) را پرستش می کردند ، نام ماهور به این دلیل انتخاب شده که این دستگاه را می توان هم صبح و هم شب اجرا کرد. در این قسمت شما را با گوشه های مهم دستگاه ماهور در ردیف آوازی و در ردیف سازی آشنا می کنیم.
معرفی گوشه های دستگاه ماهور
1. گوشه مراد خوانی
این گوشه در ردیف موسیقی ایران به نام یکی از افراد پر نفوذ در دوره قاجار به نام مراد خان ضبط و ثبت شده است . عارف قزوینی شاعر و آهنگساز و تصنیف سرای بزرگ ایرانی گفته است که مراد خان را که بسیار بد ساز می زده را درمجالس انس دیده است.
وزن شعری این گوشه (مفتعلن فاعلن -مفتعلن فاعلن ) و ملودی این گوشه درجات مختلف گام ماهور را اشغال می کند و از در آمد شروع شده و به داد- دلکش-شکسته -حصار ماهور-و وارد راک می شود . روی درجه اول گام ماهور نت شاهد و گستره ملودی تا درجه آخر گام است.
2. گوشه جغتایی
در یکی از دهات های نزدیک به سبزواراین نوع ملودی مشهوراست . وزن اشعار این ملودی چهار پاره بوده و روی درجات مختلف گام ماهور ملودی نواخته می شود . در دستگاه ماهور و سگاه این گوشه را می توان اجرا نمود.
3. گوشه حربی
گوشه حربی متعلق به حرب نام شهرک کوچکی در عراق امروز است در دستگاه ماهور و چهار گاه که حالت رزمی دارد ، می نوازند . وزن این قطعه در ردیف موسیقی 2/4 می باشد و بصورت رنگ نواخته می شود . در دستگاه ماهور نت شاهد آن روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هشتم می باشد.
4. گوشه کرشمه
گوشه کرشمه قطعه ای سه ضربی می باشد که در تمامی دستگاه های موسیقی ایرانی نواخته می شود .شعر در وزن (مفاعلن فعلاتن ) می باشد و می توان آن را بخاطر سپرد.ملودی این گوشه را در وزن 3/4 اجرا می کنند. نت شاهد این گوشه با شاهد درآمد تفاوتی ندارد و ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.
5. گوشه ساقی نامه
به خواندن این آواز در دستگاه ماهور، ساقی نامه می گویند و زمانی که در دستگاه سه گاه خوانده شود به کشته مرده معروف است و اگر در آواز اصفهان خوانده شود صوفی نامه می گویند.
ساقی نامه در وزن (فعولن فعولن فعولن فعول ) آمده اما بسیاری ازهنرمندان ساقی نامه را مانند صوفی نامه می خوانند در حالی که ساقی نامه در وزن 4/4 خوانده شده است و موارد مشابه به ساقی نامه در ردیف آمده مانند (مثنوی - رباعی - دوبیتی) است.
6. گوشه نصیر خوانی
وزن شعری در این گوشه (متفاعلن-متفاعلن- متفاعلن-متفاعلن) می با شد و ملودی این گوشه روی درجات مختلف صورت می گیرد نت شاهد روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه پنجم اما گاهی نیز تا درجه هشتم است. موسیقی قدیم ایران مخصوص شاهان ناصری بوده است ، افرادی که به دربار رفت و آمد داشته اند این گوشه را منسوب به شخص با نفوذی که در در بار شاهان به نام نصیرخان می دانند.
7. گوشه طوسی
این گوشه با دستگاه راست پنجگاه سازگار است و متعلق به به محله ای در اطراف طوس است . در دستگاه ماهور این گوشه را نصیرخانی نیز می نامند.
8. گوشه دوبیتی
گوشه دو بیتی نوعی آواز با اشعار دوبیتی در موسیقی لرستان است که نت شاهد آن در گام ماهور روی درجه سوم گام است و گستره ملودی تا درجه پنجم می رسد.
9. گوشه راک عبدالله
در زمان قدیم در تعزیه فردی به نقش عبدالله بن حسین وجود داشته که در حین بازی اشعاری با ملودی سوزناک را در پرده راک می خوانده ، مرحوم دوامی و محمود کریمی در ردیفهای خود این گوشه را خواندند و ثبت شده است . نت شاهد درجه سوم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه چهارم می باشد.
این گوشه پلی است به گوشه های دیگر یعنی می توان از ماهور به اصفهان و همایون رفت . مثلا وقتی بخواهیم از ماهور به چهار گاه برویم ، باید اول ربع پرده اول را به وجود آورد و آن هنگامی است که توسط گوشه راک گوش شنوده را به اصفهان نزدیک و آشنا می کنیم بعد در مرحله دوم از همایون به چهار گاه می رویم پس به این آسانی نمی توان تغییر مقام داد چون چهار گاه همان ماهور است که درجه دوم و ششم آن ربع پرده کم شده است .
10. گوشه شکسته
در گوشه شکسته نت شاهد درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور است . این گوشه یک تغییر مقام از ماهور به سه گاه و آواز افشاری است.
آواز ماهوروقتی بخواهیم درجه سوم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم حالتی بخود می کیرد که کاملأبا آواز ماهور متفاوت است وبه نام شکسته نامیده می شود زیرا آواز شکسته شده و با آن می توان از آواز ماهور بیرون رفت و یک نوع مرکب خوانی را آغاز کرد .
11. گوشه فیلی
گوشه فیلی از گوشه های اصلی آواز ماهور است. گوشه فیلی موسیقی است که در نواحی مختلفی مانند هندیجان بخشی از ناحیه خرمشهر و نور بخشی از شهرستان آمل نواخته می شود .
فیلی در دانگ اول ماهور بطور پله کانی به درجه پنجم صعود می کند و سپس به درجه اول گام بر می گردد. نت شاهد این گوشه روی درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه هفتم گام ماهور است و از گام ماهور بیرون نمی رود.
12. گوشه دلکش
گوشه دلکش نوعی آواز است که با ساختار ملودی که در خویش دارد حالتی دلکش و دل انگیز در فرد ایجاد می کند به همین سبب بدین نام خوانده می شود . در این موسیقی کاملأگام ماهور عوض می شود و از ماهور به شور می رود و درجه ششم آن ربع پرده تغییر می کند . محل نت شاهد روی درجه پنچم گام ماهور است و گسترش ملودی تا درجه ششم است.
13. گوشه خاوران
نام یکی از توابع استان خراسان در نزدیکی مشهد خاوران است . خاوران مشرق زمین است و جایی است که خورشید از آنجا طلوع می کند . فضای ملودی این گوشه در گام نوا هم قابل اجراست و به سرودهای زردشتی شبیه است. محل نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام ماهور است و ملودی تا درجه هفتم گام بالا می رود.
14. گوشه صوفی نامه
خواندن ملودی ساقی نامه در آواز اصفهان و شوشتری به صوفی نامه معروف است ملودی شکسته را به بیات اصفهان و شوشتری تبدیل می کنیم و درجه پنجم گام ماهور (شاهد شکسته) قرار داده ، تغییر مقام از گام بزرگ به کوچک است .
15. گوشه گشایش
دست گاه ماهور از طریق این گوشه باز می شود و به گوشه های دیگر راه پیدا می کند. هر گاه روی درجه دوم گام ماهور توقف کنیم گوشه دیگری را به نام گشایش آغاز می کنیم و در آن ملودی از حالت درآمد ماهور درمی آید.
گوشه ای در مکتب اصفهان به نام راست وجود دارد که از لحاظ ملودی به گوشه گشایش شبیه است . این گوشه بسیار حزن انگیز در آوازهای دیگری ایرانی مثلأ در آواز دشتی و اصفهان با نام های دیگری (جامه درآن ) ثبت شده است . نت شاهد این آواز روی ذرجه چهارم گام ماهور بوده و گستره ملودی تا درجه پنجم گام ماهور است.
16. گوشه حصار ماهور
در دستگاه چهار گاه گوشه ای به نام حصار وجود دارد . این گوشه در دستگاه ماهور با حصار در دستگاه چهار گاه شبیه است و به علت شباهت قرار گیری روی درجه ای از گام ماهور به صورتی که ملودی حصار در گام چهار دارا می باشد این ملودی در بیشتر اوقات در هنگام فرود به ماهور استفاده می شود و در پایان اشاره ای به درجه ششم کرده و دوباره به تونیک بر می گردد نت شاهد روی درجه چهارم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.
این گوشه در بعضی از ردیفها مانند ردیف حسین خان هنگ آفرین با نام ابول آمده است و به آن پس ماهور هم می گویند به این خاطر که گوش شنوده تشنه نت های اولیه گام در این ملودی است.
17. نام گوشه ماهور صغیر
در موسیقی ایرانی در گوشه های ما اصطلاحات صغیر و کبیر مانند نوروز بزرگ و کوچک و زنگوله صغیر و کبیر و... وجود دارد . هرگاه درآمد ماهور در دانگ اول شروع می شد به آن ماهور صغیر و هرگاه از دانگ دوم شروع و به دانگ اول می رفتند ماهورکبیر می گفتند.
18. نام گوشه نیشابورک
در کتب قدیم اسم شهری به نام نیوشاپور به معنای شاپور پهلوان آمده که بعد ها به نیشابوردر آمده است . برای احداث این شهر به وسیله موزیکر های آن زمان قطعاتی اجرا می شده که امروزه ما آن را گوشه نیشابورک می خوانیم .
این گوشه در دستگاه ماهور و نوا و آوازهای بیات ترک و افشاری اجرا میشود . در هر گام از اجرای نیشابورک ملودی آن باید به یک نت بالاتر از نت شاهد و فرودی روی نت شاهد آن داشته باشد. در آواز های مختلف نت های شاهد تفاوت دارد.
19. گوشه کشته مرده
هرگاه ملودی صوفی نامه را در سگاه خوانده شود به آن کشته مرده می گویند. برای خواندن گوشه کشته مرده که کاری دشوار است باید از صوفی نامه به سه گاه رفته و دوباره باز گردیم به این طریق که ابتدا ساقی نامه را از تونیک ماهور آغاز و سپس به صوفی نامه می رویم و از طریق گوشه شکسته نت آن را شاهد قرار داده و در اینجا نت شاهد شکسسته همان شاهد سه گاه می باشد و می توان براحتی وارد سه گاه شد پس از سه گاه به مویه رفته و از آنجا به مخالف سه گاه وارد می شویم و چون نت شاهد مخالف سه گاه همان نت شاهد ماهور است دوباره می توان به ساقی نامه برگشت.
20. گوشه عراق
آواز عراق بسیار مهیج و با عظمت است و از این گوشه می توان به سایر دستگاه های ایرانی راه یافت. عراق به نام قدیمی آراک و یا ایراک بخشی از مناطق ایران قدیم بوده و سیاست انگلیس این منطقه را از ایران جدا کرده است.
امروز این گوشه را در آواز ماهور و افشاری و نوا و راست پنجگاه می خوانند اما عراق مقام نهم از مقامات دوازده گانه قدیم ایران بوده است. در این گوشه نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و تا درجه دهم گام گسترش می یابد.
21. گوشه نهیب
گوشه نهیب یکی از گوشه های دستگاه ماهوراست که در ایام قدیم از این آواز برای جنگ با دشمن و تاثیر در روحیه او استفاده می کردند زیرا این آواز با لحنی حماسی ، فریاد گونه و خشن بیان می شود.
ساختار ملودی از چند نت قبل از ملودی عراق شروع شده می شود و در پایان روی درجه هشتم گام که شاهد گوشه عراق اوج آواز ماهور متوقف می شود پس نت شاهد آن با شاهد گوشه عراق یکی است و روی درجه هشتم گام ماهور می باشد.
22. گوشه حزین
گوشه حزین آنطور که از اسمش پیداست موسیقی غم انگیزوسوزناک است که در پرده های مختلف از دستگاهها نواخته ویا خوانده می شود . به عنوان مثال در اجرای گوشه حزین در پرده بیات محل شاهد نت درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه نهم گام ماهور است . در اجرای گوشه حزین در پرده عراق نت شاهد آن منطبق با شاهد عراق است و روند ملودی تا درجه نهم می رود .
23. گوشه محیر
این گوشه را در پرده عراق می خوانند و معنای کلمه محیر ، حیرت انگیز است . محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه نهم گام می باشد. ملودی از چند نت قبل از شاهد عراق است و به شکل تحریر های پلکانی سه تایی ملودی خود را بر روی شاهد عراق سوار می کند.
24. گوشه سروش
اجرای این گوشه را می توان زمینه ای برای آواز رآک دانست . ملودی طوری است که می توان از گام بزرگ به گام کوچک رفت و ملودی تا درجه هشتم گسترش می یابد . برای نخستین بار گوشه سروش در ردیف موسیقی استاد وزیری آمده است . نت شاهد درجه هشتم گام ماهوراست.
25. گوشه راک هندی
راک به معنای رانج که به زبان هندی رنک کردن معنی می دهد یک نوع ترکیبات صوتی یا انعکاس آن بر موزیکالیته افراد و یا استفاده از فیگور های مشخص ملودی و شادی بخشیدن به روح انسان است بر اساس قوانین خاصی این ترکیبات صورت می گیرد و به درون انسان نفوذ می کند در حال حاضر در موسیقی ایرانی به نام های راک هندی راک عبدالله راک کشمیر و صفیر راک آمده نت شاهد در گوشه راک هندی روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه دوازدهم می باشد.
26. گوشه راک کشمیر
نوعی آواز راک می باشد که در منطقه کشمیر خوانده و نواخته می شود . روند ملودی در ابتدا میل به نت پنجم گام دارد اما رفته رفته به حالت پله کانی به نت شاهد درجه هشتم سوق می یابد .
27. گوشه زنکوله
ملودی زنگوله هنگام راهپیمایی به دنباله قافله ها توسط ساربانان خلق شده و به تدریج پیشرفت کرده و به شکل امروزی در آمده است و ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می نماید . نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور قرار می گیرد و فرود نهایی پس از خواندن گوشه عراق می گیرد .
این گوشه را صغیر و کبیر نامیدند زیرا از لحاظ تنالیته کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین های متفاوتی را سبب می شود و با صغیروکبیر بودن ملودی زنگوله به صورت تجلی در پرده های نیریز و حسینی موجود است .
28. گوشه اصفهناک
نام یکی از گوشه های دستگاه ماهور اصفهانک است که نام ده کوچکی نزدیک اصفهان می باشد پس از گوشه عراق خوانده می شود. گوشه اصفهانک آواز اصفهانی است که از درجه هشتم گام ماهور آغاز شده زیرا نت شاهد درجه هشتم گام ماهور منطبق با نت شاهد عراق بوده و روند ملودی تا درجه دهم گام ماهور می رسد.
29. گوشه آشوروند
کلمه آشور آوند از دو کلمه آشور و آوند تشکیل شده آشور راوند یعنی نوا و آهنگی که آویختگی دارد با قوم آشور در ضمن آشوراده دهکده ای است در شمال ایران و ملودی این گوشه با این منطقه رابطه زیادی دارد هنگام اجرای گوشه راک وقتی به اوج می روند به آن آشورآوند می گویند محل نت شاهد روی درجه نهم و گسترده ملودی تا درجه دوازدهم می باشد این گوشه را در دستگاه ماهور و راست پنجگاه اجرا می کنند
30. گوشه صفیر راک
صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست
فغان فتاد به بلبل نقاب گل که کشید
صفیر به معنای آواز- بانگ -نوا-نوعی ساز بادی است در شعر بالا حافظ می فرماید صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست در اینجا منظور شاعر از بکار بردن صفیر در مصرع اول به گمان آواز بلبل بوده و در مصرع دوم بانگ و آواز منظور داشته. منوچهری می فرماید:
اسبی که صفیرش نزنی می نخورد آب
نی مرد کم از اسب و نه می کمتر از آب است
در اینجا شاعر واژه صفیر را بجای سوت بکار برده گوشه صفیر راک بعد از ملودی راک نواخته می شود و چون ملودی حالتی شبیه سوت یکنواخت می باشد و چون این حالت در پرده راک قابل اجراست و از نت شاهد راک شروع می شود به صفیر راک مرسوم شده نت شاهد روی درجه دوازدهم گام ماهور است و ملودی هم تا درجه دوازدهم گسترش می یابد.
