معرفی کامل سنتور و انواع این ساز ایرانی
مجله › موزیک
- 98/06/10
یکی از سازهای سنتی موسیقی ایرانی ساز سنتور می باشد که با صدای دلنشینش افراد زیادی را جذب خود می کند . که صدای بسیار دلنشینی دارد که هر کسی را مجذوب خود میکند ، در ادامه این مطلب به بررسی تاریخچه و جزئیات ساخت این ساز و نوازندگان معروف آن پرداخته ایم.این ساز را که قدمت طولانی در ایران دارد و به احتمال زیاد از ایران به کشورهای دیگر راه یافته به نام هایی دیگری مانند ، در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند که تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر دارد. در این مطلب شما را با تاریخچه این ساز و هر آنچه باید درباره این ساز بدانید ، آشنا می کنیم.
تاریخچه سنتور
از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد) تصاویر و حکاکی هایی به جا مانده که نشان می دهد در آن افراد سازی شبیه ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خویش آویخته اند و با آن می نوازند. مشخص نیست سنتور ابتدا در کدام کشور استفاده می شده اما آنچه از شواهد حاکی است نشان دهنده آشنایی ایرانیان قبل از اسلام با این ساز بوده اند و به آن «کونار» می گفتند. عبدالقادر مراغه ای بعد از اسلام «ساز» یا «طوفان» را که شبیه سنتور امروزی بود معرفی کرد که تفاوت آن با سنتور بستن یک سیم برای هر صدا و کوک نمودن آن با جابه جایی خرکها بود.
قدمت آثار کشف شده نشان می دهد که این ساز از ایران به کشورهای دیگر منطقه راه یافته است و در دیگر کشورها به نام های مختلفی نامیده می شود مثلا در کشور چین آن را «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند البته این ساز در این کشورها با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان ساز سنتور رواج زیادی دارد .
امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود اما بر اساس دست نوشته های قدیمی در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به علت رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از طریق دریا از فارس به چین انتقال پیدا کرده است و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می شد و سپس به سراسر چین راه پیدا کرده است.
یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده است که سنتور سازی بوده که یهودیان بسیار به آن علاقه داشته اند.
قبل از آغاز دوره قرون وسطی سنتور به اروپا راه پیدا نمود و افراد زیادی را مجذوب خود کرد . مسیحیان اروپایی که به موسیقی و هنر علاقه وافری داشتند به تکمیل این ساز پرداختند و سازهایی مانند پیانو که سلطان سازهاست از آن به وجود آمد.
اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور
یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) سنتور (SanToor) است که شکل کاملاً منظم و هندسی دارد . این ساز ساخته شده از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) 35 سانتی متر و اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشند.
این جعبه 8 تا 10 سانتی متر ارتفاع دارد و تمام سطوح آن از چوب گردو و سرساخته شده است . دو حفره به شکل گُل روی سطح سنتور وجود دارد که نقش زیادی در زیبایی ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور دارد. سنتور یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است که محدوده صدادهی آن بیش از 4 اکتاو است. سنتور صوتی شفاف و بلورین دارد و قابلیت تکنوازی و هم نوازی از ویژگی های آن است .
دو ردیف پل (پایه)های چوبی به نام «خَرَک» بر روی نقاب (سطح فوقانی سنتور) قرار دارد. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک هستند و خرک های سمت چپ با کناره چپ اندکی فاصله دارند. به فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز «پشت خرک» می گویند. در هر ردیف 9 خرک قرار دارد که فضای سنتور را به 4 قسمت تقسیم می کند . هر قسمت با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.
کوک کردن سنتور امری دشوار و زمان بَر است زیرا در سنتورهای امروزی چهار رشته سیم از روی هر خرک عبور نموده است که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند، اگر یکی از این چهار سیم روی یک خرک صدایش با بقیه سیم ها تفاوت اندکی داشته باشد ، صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود.
هر سیم در سطح جانبی یا کلاف راست سنتور به یک گیره به نام «گوشی» پیچیده شده که این گوشی توسط وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش دارد و این ویژگی سبب شده که طول سیم تغییر کند و بسامد آن نیز تغییر یابد ، در طرف دیگر نیز هر سیم توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود.
سیم های سنتور دو دسته اند :
سیم های زردکه تشکیل شده از آلیاژ برنج هستند و سبب تولید صداهای بم می شوند و بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند ، سیم های «سفید» که ساخته شده از آلیاژ نیکل هستندو برای تولید صداهای زیر مورد استفاده قرار می گیرند و بر روی خرک های سمت چپ به تناوب قرار گرفته اند . صد سال پیش که سیم مفتولی وجود نداشت ، سنتورسازان به جا این سیم ها از روده گوسفند استفاده می کردند.
نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک به نام های «مضراب» یا «زخمه» صورت می گیرد . این چوبها یک واسط میان دست و سیم های سنتور هستند و نوازنده به وسیله آنها سنتور می نوازد.
4 قسمت عمده تشکیل دهنده مضراب عبارتند از :سر مضراب، ساقه، حلقه و دم. با ترتیب و قاعده معینی انگشتان دست داخل حلقه مضراب قرار می گیرد و نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه می زند. در گذشته مضراب ها بدون نمد بودند اما امروزه به مضراب ها نمد می چسبانند تا صدای سنتور لطیف تر گردد.
انواع ساز سنتور در ایران
در ایران سنتور های متفاوتی از لحاظ ساختاری با کاربردهای گوناگون وجود داد که عبارتند از سنتورهای 10، 11 و 12 خرک، سنتور لا کوک ، سنتور سی کوک (که ابعاد آن از سنتور لا کوک کمتر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم اما رایج ترین نوع سنتور در ایران سُل کوک 9 خَرَک نامیده می شود که دارای 72 سیم است. بسنتور لا کوک صدای زیرتری نسبت به سنتور رایج سل کوک دارد و بیشتر در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها استفاده می شود .
ساخت سنتور کروماتیک
محدوده صدادهی سنتور بسیار گسترده است اما این ساز در عین گستردگی محدود است و به دلیل کوک هایش دارای تمام فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی ایرانی نمی باشد مثلا نوازنده با مشکلاتی برای نوازندگی از دستگاهی به دستگاه دیگر روبرو می شود و باید به تغییر کوک یکی از نت ها بپردازد و یا مجبور است خرک ها را جلو و عقب ببرد که این کار سبب توازن بین سیم های سفید و پشت خرک را بر هم می ریزد .
چند سال پیش استاد حسین دهلوی برای رفع این مشکل پیشنهاد ساخت «سنتورهای کروماتیک» و «سنتورهای کروماتیک بم» را ارائه نمود . صدای سنتور کروماتیک مانند صدای سنتورهای معمولی است اما خرک های آن بیشتر است و دارای 30 خرک می باشد. دارا بودن تمامی اصوات کروماتیک انعطاف پذیری ساز را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش می دهد و کاربرد آن ها بیشتر در ارکسترها است.
سنتور نوازان چیره دست ایرانی
سنتور یکی از پرطرفدارترین سازها در طول تاریخ موسیقی ایرانی به دلیل نوای دلنشین آن در میان مردم بوده است. این ساز صدای دلنشینی دارد و نوازندگی آن آسان جلوه می کند به صورتی که اگر یک فرد عادی سنتور بنوازد از آن صدای خوشی به وجود می آید که او را مجذوب خود می کند. اما نواختن سنتور همان گونه که آسان جلوه می کند ولی بسیار سخت و دشور است و به آموزش درست و تمرین فراوان نیازمند است.
از گذشته تا کنون سنتور نوزان زیادی این ساز را به صورت حرفه ای نواخته اند که از بهترین سنتورنوازان می توان از محمدصادق خان )سرورالملک(، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و ... .نام برد.
